Генрых Далідовіч: Сярод лесу, сярод поля

Адразу ж успомніліся словы Ф. Дастаеўскага пра тое, што ў час сумятні, змен напаверхню напорыста выскокваюць языкачосы, авантурысты, хціўцы i прадажнікі, якія імкнуцца захапіць уладу i бязлітасна душаць шчырых i сумленных, a неўзабаве i сваіх няўгодных ім прыяцеляў. Пасля іхняй навалы трэба дзесяцігоддзі, а то i больш, каб акрыяць усяму здароваму.

* * *

Хто ўважліва за апошнія гады чытаў ітэрв'ю тых, хто цяпер дарваўся да ўладнага руля, не мог не заўважыць: некаторыя з ix раней жылі бедна i прыніжана, але ўпарта змагаліся за выжыванне, плішчыліся ў кожную наменклатурную цёплую шчыліну i ажно кіпелі марай... не, не заступіцца за такіх, як самі, а адпомсціць шчасліўцам! I помсцяць! Нават краіне праз яе карэнную мову!

* * *

Д. Кугульцінаў, «Огонёк», 1988: «Думаючы аб прычынах станаўлення тыраніі, я звяртаўся да гісторыі, літаратуры. I вось у пяцьдзесят другім годзе ў Нарыльску купіў кнігу «Рассуждения о добровольном рабстве» Эцьена Лa Баэсі... Баэсі разважае: як тыран становіцца тыранам, прыгнятае мільёны людзей, не маючы на гэта права. Тыраны прыходзяць да ўлады трыма шляхамі: адзін – па праве спадчыны, другі – па праве заваёўніка, трэці – быццам абіраецца народам. I, здавалася б, гэты трэці павінен быць ніштаватым. Але не! Як толькі ён сядае на трон, дык адразу становіцца жорсткім, бо баіцца, як бы не абралі іншага. Якой сілай утрымлівае ўладу? Арміяй? Аховай? Не. Сіла – гэта пяць ці шэсць чалавек, якія здолелі наблізіцца да тырана. Яны падтрымліваюць яго, змушаюць быць злым не толькі ягонай злосцю, але i іхняй. Юлі Цэзар свядома павялічваў колькасць пасад, выдумваў адміністрацыйныя адзінкі, каб як можна больш было пад ім тых, каму выгадная тыранія. Далей Баэсі развівае такую думку. Пакаленням, якія нарадзіліся ў рабстве, гэтае рабства здаецца натуральным станам чалавечага жыцця, i яны трымаюцца абедзьвюма рукамі за яго. Чытаючы Баэсі, я часткова знаходжу адказы на тыя пытанні, што задае нам сталінская эпоха».

* * *

Гісторыя ярка сведчыць: даволі легка можна абалваніць кожны народ. Наш – здаецца, надзвычай без вялікіх намаганняў: ён усё яшчэ самаўніжаны i даверлівы. Без меры любіць легенды, слепа верыць прыгожай хлусні. Выдумалі чорта – баіцца чорта, падсунулі куміра – любіць куміра, хоць, па-першае, ад гэтага перасцерагае Святое пісанне, а па-другое, гэты тып – д'ябальскае нараджэнне. I што самае страшнае: яно прывячаецца ў Храме, яго цалуюць вярхоўныя святаслужнікі...

* * *

Да аднаго з раздзелаў рамана «Пабуджаныя» пра падзеі на Беларусі ў 1917 годзе я зусім не выпадкова ўаяў эпіграфам менавіта вось такія ленінскія словы:

«Ніхто не вінаваты ў тым, калі ён нарадзіўся рабом, але раб, які не толькі цураецца імкненняў да сваёй свабоды, але апраўдвае i прыхарошвае сваё рабства..., такі раб ёсць халуй i хам, які выклікае законнае пачуццё абурэння, пагарды i агіды».

Ды як выціснуць з душы рабства? Дзе той наш Майсей, які павадзіў бы нас сорак гадоў па пустыні, каб пасля вывесці адтуль нашых нашчадкаў вольнымi людзьмі?

* * *

Асабліва гістарычная няпраўда глумліва гняце нас, беларусаў...

* * *

«Не, – сцвярджаў геніяльны Ф. Дастаеўскі, – тады толькі чалавецтва будзе жыць паўнацэнна, калі кожны народ стане развітым на сваім падмурку i прынясе ад сябе ў агульную суму жыцця нейкі асабліва дасканалы бок».

1980-1996

Сустракаючы словы «сёння», «цяпер» i інш., чытачу трэба ўяўляць не год альбо дзень, калі ён чытае гэта, а той час, калі аўтар пісаў гэтыя радкі, калі была адпаведная атмасфера для яго эмоцый i разваг. Для гэтага выдання аўтар лічыць патрэбным не «падпраўляць» сябе. Таму, калі захочацца ўведаць, калі напісаная пэўная нататка, зазірні, шаноўны чытач, у пачатак ці канец раздзельчыка: там пазначаны час, калі аўтару зажадалася напісаць менавіта такое. Адпаведна, старэйшыя могуць адразу ж успомніць тую рэчаіснасць і, безумоўна, у многім дапоўніць аўтара.