Генрых Далідовіч: Сярод лесу, сярод поля

* * *

Антон Чэхаў, з запісных кніжак: «...разумны кажа: «Гэта хлусня, але паколькі народ жыць без гэтай хлусні не можа, паколькі яна гістарычна асвечаная, дык выкараніць адразу яе небяспечна; няхай яна існуе пакуль, толькі з некаторымі папраўкамі...»

Многія ў нас, асабліва з прывілеяваных ветэранаў i з некаторых апаратчыкаў, зубамі i рукамі за такую «філасофію». Нават больш – на з'ездах народных дэпутатаў, на высокіх партыйных форумах людзі з новым мысленнем за адрачэнне ад застарэлых догмаў i стэрэатыпаў, за рашучыя перамены ў нашым жыцці, a іншыя па-ранейшаму аб'яўляюць учыненае сталіншчынай i сабой святым, самае вялікае згаджаюцца на невялікія папраўкі. I пры галасаванні арыфметычнай большасцю бяруць верх. Можа, i ад гэтага мы, грамадства, недаравальна доўга топчамся на месцы, стамляемся ад дыскусій, а то ўжо i зняверваемся ў тым, чаго яшчэ нядаўна хацелі.

Сёння ў нас, як мы кажам, «рэвалюцыя зверху».

Пры рэвалюцыі, як вядома, адмысловая сітуацыя, пэўныя палярныя сілы. У свой час, назіраючы за падзеямі 1905 года, вялікі рускі пісьменнік i мысліцель Леў Талстой падкрэсліваў: «Цяпер, у час рэвалюцыі, ясна абазначыліся тры групы людзей са сваімі якасцямі i недахопамі. Першыя – кансерватары, людзі, якія хочуць ціхамірнасці i працягу прыемнага ім жыцця i не жадаюць ніякіх перамен. Недахоп гэтых людзей – эгаізм, якасць – сціпласць, пакорлівасць. Другія – рэвалюдыянеры – хочуць змен i асмельваюцца вырашаць, якія трэба змены, не баяцца насілля для ажыццяўлення сваіх намераў, а таксама i сваіх нягод, i пакут. Недахоп гэтых людзей – дзёрзкасць i жорсткасць, якасць – энергія i гатоўнасць пацярпець для дасягнення мэты, якая ўяўляецца імі высакароднай. Трэція – лібералы – не маюць ні пакоры кансерватараў, ні гатоўнасці да ахвярнасці рэвалюцыянераў, а маюць эгаізм, жаданне ціхамірнасці першых i самаўпэўненасці другіх».

Мусіць, прыкладна такая сітуацыя i на сучасны момант. Праўда, нашы некаторыя кансерватары аб'яўляюць сябе добрымі i харошымі – «прагрэсіўнымі», a лібералы, што клянуцца ў вернасці перабудове, вычэкваюць: новы курс, «рэвалюцыя зверху» пераможа, рушыць наперад ці паверне назад...

Думаю, не трэба шмат тлумачыць, чаму кожны з нас уважліва сачыў за работай з'ездаў народных дэпутатаў. Назіранняў, розных думак мноства, але адзін аспект асабіста мяне асабліва ўразіў. Гэта – прамовы дэпутатаў «ад народа»: брыгадзіраў i старшынь сельскіх гаспадарак, дырэктараў заводаў i фабрык, якія любяць падкрэсліваць: «мы, сяляне», «мы, рабочыя»...

Многія з ix літаральна ашаламілі, паказалі: у многім наш сярэдні кіруючы корпус – цвёрдакаменны падмурак менавіта камандна-адміністрацыйнай сістэмы, па-другое, ён, прадстаўнік гэтага тыпу, гладзенькі i сыценькі, князькаваты, адарваўся ад знясіленага працай i пошукам мыла ды шыла простага народа, а па-трэцяе, калі i абапіраецца на «нізы», на «масы», то найперш на кансерватыўныя іхнія часткі і, самае страшнае, на сваю драпежную карысць. I некаторыя «народнікі» страшныя. Не шчырыя i сумленныя, a прыбліжаныя да ўлады, прыкормленыя. Скажам, яны, даволі справядліва патрабуючы «дысцыпліны i ладу», заадно фактычна падпяваюць уладцам у іхнім імкненні да дыктатуры i рэпрэсій, зусім не прадбачачы, што пры апошняй сітуацыі рана-позна могуць стаць ахкярамі i самі. Гісторыя яскрава паказала ж, па якіх прынцыпах дзейнічае махавік «адской машины»: сёння ты некага адправіў за краты, заўтра – хтосьці ўжо цябе...

У свой час Герцэн засмучаўся: «...з кансерватызмам народа змагацца цяжэй, чым з кансерватызмам трона ці амбона».

Не можам не засмучацца i мы: калі б не было столькі кансерватызму, правінцыйнасці, руціннай цярплівасці i без'языкасці ў нас, беларусаў, то іначай ішла б у рэспубліцы перабудова, іншы быў бы апарат, іншыя былі б адносіны да нашых нацыянальных бедаў...

* * *

Герцэн мог дазволіць сабе сказаць: «...калі існуючы грамадскі лад апраўдваецца розумам, то i барацьба супраць яго, калі толькі ёсць, апраўданая». Мы сабе такога дазволіць не можам: за гэга тут жа абвальваецца жорсткая кара...

У нас яшчэ амаль любая крытыка мінулага ці сённяшняга ўспрымаецца як «замах на СССР, на сацыялізм i партыю...» У нас, калі хто жадае арганізавацца ў суполку, сумесна дзейнічаць нават дзеля абнаўлення грамадства, павінен падаць наверх сваю праграму, павінен прасіць дазвол на любы крок i кожнае слова.

Цікава: ці змаглі б бальшавікі прыйсці да ўлады, калі б цярпліва выстойвалі ў прыёмных сытых i задаволеных царскіх чыноўнікаў, чакалі, калі ix прымуць, калі прачытаюць, ператруць па костачках i адрэагуюць іхнюю праграму, дадуць дазвол на мітынг, на рэвалюцыю?!