Генрых Далідовіч - Сярод лесу, сярод поля

* * *

Чытаю ў Цюмені краязнаўчую кнігу пра сібірскі край. I раптам спыніла, уразіла фраза: «Наримским уездом правил московский воевода от 2 до 6 лет – «чтоб не заелся».

Гэта значыць, каб не абсвінеў!

* * *

Класікі, a рускія, можа, найбольш, цудоўна паказалі: кепскія норавы распаўсюджваюць найперш багатыя.

Чаму багацце кладзецца вялізным цяжарам, псуе чалавека, аснову грамадства? Чаму такое неадольнае імкненне да абагачэння, а пасля ад гэтага імкнення – беды i расчараванне, а то i пагібель? Дзе выйсце? У вечнай беднасці? Не, чалавецтва ўвесь час імкнецца да дабрабыту. Дык што – ісціна ў вечнай барацьбе? Нават з самім сабою? Каб падпарадкаваць увесь свет, фашызм аб'яўляў народы непаўнацэннымі i «па праве вышэйшасці» заваёўваў ix, рабіў матэрыялам для дасягнення сваіх эгаістычных, чалавеканенавісніцкіх мэт.

Ведаючы гэты механізм, маладыя краіны Афрыкі, Азіі i Амерыкі, што нядаўна атрымалі незалежнасць, як адчуваецца па іхніх літаратурах, засцерагаюцца ад фанабэрыі, але ў той жа час пазбягаюць i самазнявагі. Самазнявага – як вядома з гісторыі, тая спрыяльная ўмова, пры якой лёгка заняволіць, разбурыць любы народ.

«Иностранная литература» (1984, № 10), мініяцюра Г. Бранстнера, a ў ёй наступныя словы: «Звычайна мы карыстаемся адной мовай, a іменна – сваёй уласнай... Але для афіцыйных мерапрыемстваў мы спажываем іншую мову, каб не псаваць родную».

* * *

Раней захапляўся прозай Ю. Казакова, а вось цяпер у аднатомніку «Поедемте в Лопшеньгу» з задавальненнем пачытаў i яго крытыку.

Крануў артыкул «О мужестве писателя». Хіба не жыццёва, не слушна: «Калі пісьменніку не хапае мужнасці – ён загінуў, нават калі ў яго ёсць талент. Ён стане зайздроснікам, ён пачне знеслаўляць сваіх калег». Далей. «Савецкі пісьменнік павінен помніць яшчэ, што зло існуе на зямлі, што фізічнае знішчэнне, пазбаўленне элементарнай волі, насілле, глумленне, голад, фанатызм i тупасць, фашызм i войны існуюць. Ен павінен па меры сваіх сіл пратэставаць супраць усяго гэтага, i яго голас, узвышаны супраць маны, фарысейства i злачынстваў, ёсць мужнасць адмысловая». А вось гэта? «Самае страшнае – калі пра цябе маўчаць. Калі ты выдаеш кнігі i ты ведаеш, што гэта сапраўдныя кнігі, але пра ix не ўспамінаюць, – вось калі трэба быць моцным!»

Хто можа быць раўнадушны, чытаючы такія шчырыя, праўдзівыя i мужныя прызнанні?

* * *

A. Пушкін: «Дельвиг не любил поэзии мистической. Он говаривал: «Чем ближе к небу, тем холоднее».

* * *

Кюхельбекер – Пушкшу: «Не слушай, друг Пушкин, ни тех, ни других, ни журналистов, готовых гадить тебе и ругать тебя, как велит им их выгода, – ни близоруких друзей твоих! Слушайся вдохновения – и от тебя не уйдет ни современность, ни бессмертие».

Дарэчы, на пачатку творчасці A. Пушкіна, калі яго пачалі заўважаць i хваліць самыя пранікнёныя знаўцы паэзіі, пустадомныя фанабэрнікі пацяшаліся нават з ягонага прозвішча: «Ну, что такое «Пушкин?» Какой-то конюх!» А вось Пушкін стаў «сонцам рускай паэзіі!»

* * *

Малады Максім Гарэцкі: «Прыйдзе час, i з'явяцца вялікія песняры i пісьменнікі беларускай зямлі, каторыя патрапяць дасканала паказаць прыгожым словам тое, што поўніць мае грудзі, а што выказаць не маю сілы...»

Колькі сціпласці, зычлівасці, моцы i веры, i прароцтва было ў Максіма Іванавіча, калі пісаліся гэтыя нялёгкія, але прадбачлівыя словы! Сапраўды, вялікія людзі вялікія ва ўсім!

1980-1986

«Хлусня іншым ёсць часамі нявінная гульня, задавальненне славалюбнасці, – зазначаў Леў Талстой, – хлусня ж сабе ёсць скрыўленне ісціны, адступленне ад патрабавання жыцця».

* * *

У сталінска-брэжнеўскую эпоху тых, хто думаў i паводзіўся прыстойна, бязлітасна знішчалі альбо ганьбавалі, а тых, хто прыкідваўся, маніў іншым i сабе, лашчылі i падкормлівалі. Своеасаблівы катэхізіс – «История ВКП (б). Краткий курс» – умацаваў такія скрыўленыя погляды, такую скрыўленую мараль, што кожнаму з нас i цяпер нялёгка змяніцца: баімся іншых i сябе. Хлусня, боязь, што літаральна ўеліся ў нас, шашоляць i нашу душу, i арганізм усяго грамадства, не даюць узяць верх сумленнасці, праўдзе, сцверджанню самага простага i звычайнага, што побач, чаго патрабуе жыццё, здаровая логіка.

* * *

А. Герцэн: «Кожны адчуваў прыгнёт, у кожнага было штосьці на сэрцы, i ўсё ж усе маўчалі».

Чыёсьці былое i наша цяперашняе маўчанне, спроба прыстасоўвацца альбо затаіцца ў шчыліне i выжыць – па-першае, адтуль, з глыбінь стагоддзяў, калі ўлада змусіла нашых продкаў стаць на калені, схіляць галаву перад панам i царом, а па-другое, ужо i з новага часу, калі новьм ўладныя хлусілі, крывадушнічалі звыш усякай меры, прадумана i неміласэрна не толькі высочвалі, высякалі тых, хто мог думаць i гаварыць, але гэтак жа разлікова не давалі нават падняць галаву тым, хто мог бы ладаць голас пазней, хто рана-позна захацеў бы стаць асобаю, духоўна ўзвысіць грамадства.