Генрых Далідовіч - Сярод лесу, сярод поля

* * *

Яшчэ пра Л. Талстога i народ, але цяпер паводле кнігі жончынай сястры Т. Кузьміцкай «Моя жизнь дома и в Ясной Поляне».

Як вядома, Леў Мікалаевіч быў вельмі багаты чалавек, але любіў па-сялянску працаваць, гаспадарыць: пасадзіў вялікія лес i сад, завёў пчалярню, племянных авечак, вырошчваў плантацыі капусты i інш. Дастаўшы па чыёйсьці парадзе выключных японскіх падсвінакаў, наняў глядзець ix былога салдата, які любіў выпіць i часта завітваў да графа папрасіць кілішак альбо грошай. Той згадзіўся ўзяцца за такую работу, але неўзабаве не вытрымаў кпінаў знаёмых з-за таго, што ён, ваяка, – свінапас! I пачаў нягоднічаць: не карміў вепручкоў, a марыў ix голадам. Урэшце тыя выцягнулі ногі. Леў Мікалаевіч не мог зразумець такую няўдзячнасць, быў пакрыўджаны i абураны, мусіў адмовіцца ад многіх сваіх гаспадарскіх задум... Зрэшты, як заўважыла Т. Кузьміцкая, з ix давалі плён толькі сад i лес.

* * *

I Л. Талстому, аказваецца, часамі даставалася на арэхі ад жонкі: «Господи, посмотришь, у самых обыкновенных людей дети и талантливы, и умные, и учатся. А мой-то гений каких народил!» Альбо: «Сорок восемь лет прожила я со Львом Николаевичем, а так и не узнала, что он был за человек». Ён свае апошнія паўстагоддзя не еў мяса, не піў ні кроплі гарэлкі, ушчуваў за непаладкі сям'ю i ўсю Расію, а потым не вытрываў i сышоў з дому, дзе ў 1910-ым на вядомай усяму свету станцыі, як пісалі тады некаторыя газеты, «ціха памёр...»

* * *

XIX стагоддзе – бурны перыяд развіцця даяржаўнасці, навукі i культуры, літаратуры многіх краінаў свету: Расіі (асабліва пасля цяжкай, але бліскучай для яе аўтарытэту перамогі над Напалеонам), Францыі, Англіі. Ішлі па плённым шляху дзяржаўнага аб'яднання i ўсебаковага развіцця, станаўлення агульнанацыянальнай мовы італьянскія ды германскія землі; Польшча, хоць страціла ў мінулым стагоддзі незалежнасць i была падзеленая паміж трыма суседнімі манархіямі, таксама здолела развіваць сваю культуру i літаратуру. Цяжка было Украіне – Маларосіі, што, на думку царскіх ідэолагаў, была састаўная частка ўсходніх славян i павінна была абвадняць «вялікую i святую Русь». Яшчэ цяжэй – Беларусі. Нашым паўднёвым суседзям хоць аўстрыйскія ўлады ў зоне сваёй акупацыі дазволілі частковае ўжыванне ўкраінскай мовы i выхаду некаторых выданняу на ей, але i гэта дазволіла украінскім дзеячам яшчэ на пачатку XIX стагоддзя пачаць фармаваць сваю нацыянальную ідэю i ствараць новую родную літаратуру (там украінцы яшчэ з 1840-ых мелі выданні на роднай мове). Беларусь, якая цалкам у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай увайшла ў склад Расійскай імперыі, такіх шанцаў не мела: афіцыйнае ўжыванне нашай мовы ў 1696-ым забараніў сейм Рэчы Паспалітай, a ў 1840-ым – царскі ўрад. I гэтая забарона цягнулася 210(!) гадоў, да верасня 1906-га, калі пабачыла свет першая легальная беларускамоўная газета «Наша доля». Паўторым, іншыя народы плённа развівалі сваю культуру i літаратуру, а беларуская была пад надмагільнай плітою, з-пад яе пранікалі праз трэшчынкі толькі асобныя парасткі i некаторыя з ix станавіліся дрэўцамі В. Дунін-Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч i інш.).

Але, глядзіце, як нават з частковай адмены забароны беларускай мовы пасля 1906-га ў Беларусі ўсё ірванула! Янка Купала, Якуб Колас, Максім Баідановіч, Максім Гарэцкі i іншыя неверагодна хутка падхапілі ўзняты папярэднікамі сцяг i літаральна за дзесяцігоддзе не толькі ўпэўнілі ўсіх, што была, ёсць i будзе беларуская мова i літаратура, але i паднялі яе на ўзровень самых развітых моў i літаратур! Вось што значыць свежае паветра, вольнае дыхание для мовы!

* * *

Вельмі люблю «Словарь бълорусского нарьчія» I. Насовіча. Але мяне нядаўна глыбока ўразіў Ніл Гілевіч: на маё захапленне гэтым выданнем ён зазначыў, што Насовіч стварыў слоўнік рэгіянальны. «Правінцыйны?» Не, дадаў выдатны знаўца беларускай мовы, Насовіч склаў свой слоўнік амаль з адных уласна беларускіх слоў. Русіфікатары пляснулі ў ладкі: «наръчіе» пачне абагачаць рускую мову! Ды славісты ўсёй Еўропы ўражана сказалі зусім іншае, калегі, пачакайце: ды яно, як вы кажаце, гэтае «наръчіе» – арыгінальная i багатая, сакавітая i прыгожая, самастойная беларуская мова!

I. Насовіч (а ён напісаў i шмат мастацкіх твораў, што не выдадзеныя яшчэ i сёння) у XIX ст. разам з іншымі (у тым ліку i рускімі) фалькларыстамі не давалі беларускай мове зачэзнуць, рыхтавалі яе для ўжытку для новых пакаленняў.

* * *

З «Французской романтической повести» (Л., «Художественная литература», 1992) : «I вось з'яўляюцца дзіўныя, усім ненавісныя істоты, якія шалеюць. I немагчыма зразумець, хто гэта – людзі альбо д'яблы, i што спарадзіла гэтую наслань...»