Анатоль Вярцінскі - Высокае неба ідэала

Зайцаў павінен быў бы ведаць як тэатразнаўца, што ў адрозненне, напрыклад, ад навуковага гледжання, гледжанне мастацкае мае выбіральны характар — яно не столькі ахоплівае факты і з'явы (ва ўсім іх аб'ёме), колькі выхоплівае іх з акаляючага жыцця, не столькі суміруе, рэгіструе, аналізуе, колькі тут жа, часам імгненна, ацэньвае іх, выказвае да іх свае адносіны — па пэўнаму эмацыянальнаму і ідэйна-маральнаму рахунку. Інакш кажучы, тут ужо сам выбар супадае з пазіцыяй, з ацэнкай. (Прыгадаем яшчэ тэорыю інтуітыўнага падзелу дабра і зла.)

Ну і, безумоўна, калі мець на ўвазе дадзены выпадак, не маглі не даць пра сябе знаць пэўны светапогляд, пэўная пераконанасць.

Я мог бы, вядома, апісаць цудоўныя масты, якія бачыў у ЗША і якія, павінен сказаць, намнога лепшыя, намнога больш дасканалыя тэхнічна за той Бруклінскі, пра які было сказана з захапленнем, што «это вещь!». Я мог бы расказаць пра панараму, якую бачыш з вышыні нью-йоркскага Эмпайер Стэйт Білдынга ці з вышыні гандлёвага цэнтра ў Бостане (панарама сапраўды што трэба!). Мог бы гаварыць пра пункты продажу машын, дзе чакаюць, ззяючы лакам, пакупніка шыкоўныя лімузіны розных канфігурацый і марак... Мог бы, ды... не змог. У вусных сваіх выступленнях я прыводзіў і падобныя звесткі. Ды вось што датычыцца вершаў, то тут, аказваецца, «не всякое лыко в строку», то тут існуюць пэўныя законы, па якіх, як ужо гаварылася, вершы ўзнікаюць, у тым ліку і «замежныл». Ну і яшчэ, можа быць, справа ў тым, што я якраз і не хварэю па гэтыя самыя «наіўнасць» і «інфантыльнасць» (ёсць у пісьме і такі эпітэт у мой адрас), у якіх папракае мяне Зайцаў.

Паколькі аўтар пісьма выклікаў мяне на сацыялагічную палеміку, паспрабую адказаць і па сутнасці некаторых яго разважанняў і «аргументаў». Вось ён піша, што і ў нас, маўляў, трэба плаціць і за тое і за гэта, і ў нас ёсць... платныя музеі. Але ж гэта падмен паняццяў. У вершы ж размова ідзе не пра музеі (я, дарэчы, наведваў амерыканскія музеі, і яны мне спадабаліся, хаця і даводзілася плаціць за ўваход), а пра масты. І хіба не ясна, што гэта — непараўнальна розныя рэчы? Атаясамляць іх, гэта прыкладна тое, што ставіць знак роўнасці паміж блакітным дымком і слёзатачывым газам ці смогам або прыпадабняцца гогалеўскаму герою, які ў адказ на просьбу жабрачкі даць на хлеб пытаўся: «Гм! Так тебе, может, н мяса хочется?» Вам трэба некуды ехаць? Вам трэба пераехаць праз мост? Гм! Дык вам, можа, і па залах Метрапалітэна пахадзіць хочацца?..

Ці, можа, усё-такі паэт па сваёй уражлівасці і недасведчанасці згусціў фарбы? Можа, усё-такі і не такая дрэнная гэта рэч — платныя масты?

Давайце паслухаем думку самога амерыканца, а дакладней — амерыканскага публіцыста Майка Дэвідаў, які некалькі гадоў працаваў у Маскве ў якасці карэспандэнта газеты «Дэйлі уорлд» і пасля вяртання ў родны Нью-Йорк пісаў у сваім вядомым «Пісьме савецкім сябрам з «свабоднага» свету (яно друкавалася ў «Иностранной литературе»): «Раптоўна наш аўтамабіль разам з усім патокам машын спыняецца. Наперадзе нейкі затор, рух паралізаваны. Усё як быццам бы ішло нармальна, ніякіх прыкмет аварыі. У чым жа справа! Ах, вось яно што: мы проста забылі, што сярод усёй гэтай цуда-тэхнікі сярэдзіны дваццатага века існуе сучасны эквівалент сярэдневяковых пабораў за праезд, якія спаганяюцца кожным феадалам. Мы якраз пад'ехалі да моста, перад якім збіраюць пошліну за ўезд у «герцагства Нью-Йоркскае». Падобна да сярэдневяковага зборшчыка падаткаў, вартавы, які знаходзіцца на службе ва ўладальнікаў гэтай ультрасучаснай аўтастрады, спыніў цэлае полчышча аўтамабіляў, каб сабраць з нас мзду: па паўдолара з машыны...»

«Пошліна за праезд праз мост, — заканчвае сваю гнеўна-іранічную тыраду Майк Дэвідаў, — нагадала нам пра тое, чаго трэба чакаць далей».

Сведчанне самога амерыканца, які, трэба думаць, ведае, што да чаго ў лго на радзіме, наўрад ці можа быць пастаўлена пад сумненне. І каментарый тут наўрад ці патрэбен.

Далей. Ці так ужо нявінна, як спрабуе прадставіць справу Зайцаў, выглядаюць пакінутыя машыны і, у прыватнасці, звалкі машын? Па-першае, гэтая з'ява — яшчэ не доказ сапраўднага багацця, «усеагульнага дабрабыту». Самі амерыканскія сацыёлагі прызнаюць сёння, што чалавек, які мае не новы, ужываны аўтамабіль, можа быць у сучаснай індустрыяльнай Амерыцы звычайным бедняком. «Амерыка — адзіная краіна, якая калі-небудзь адпраўлялася ў багадзельню па аўтамабілі», — піша адзін з гэтых вучоных Г. Міллер. Па-другое, ці так ужо вольны гэты сярэдні амерыканец у сваім рашэнні: кідаць або не кідаць старую, купляць або не купляць новую машыну? Ці не з'яўляецца ён толькі невялічкім, адпаведна ўманціраваным і змазаным вінцікам вялікага механізма «грамадства спажывання», у якім, па словах небезвядомага Дж. Гэлбрайта, «толькі намаганнем волі можна прымусіць сябе ўявіць, што ёсць нешта гэтак жа важнае, як тавары»? Хутчэй за ўсё — так. І ліхаманкавая эскалацыя спажывання стварае атмасферу, калі не столькі чалавек выбірае машыну, колькі машына выбірае чалавека. Можа быць, таму ён і з такой лёгкасцю развітваецца з ёй, так проста адпраўляе яе на звалку.