Сяргей Грахоўскі - Дзве аповесці

«Канаркі» не ішлі абы-куды, a заварочвалі толькі ў тыя хаты, на якія нехта падтыкаў. Бо адкуль бы ім ведаць, дзе хто жыве, колькі ў каго сыноў i дзе яны.

Наводзіла жандараў засцянковая шляхта. А тыя ўрываліся ў хату, сцягвалі з печы старых дзеда ці бабу, свістаў бізун, чуліся крыкі i енкі.

Вельмі ж ужо лютаваў канапаты, з тлустай мордаю Зігмунд Смальц. Ён не глядзеў ні вока ні бока: так хвастаў шомпалам, што аж пырскала кроў.

Чалавек сорак збітых мужчын i кабет сагналі да воласці. Яны панура чакалі, што ім скажуць, куды пагоняць далей. Наўкол салдаты з карабінамі рыпалі падкаванымі ботамі па ўтаптаным снезе. На ганак выйшаў куртаты камендант з бурачковым тварам. Ён нават не паглядзеў на людзей, што стаялі перад ім.

— Ежэлі вашы галганы не пшыдуць до гміны i не жуцяць зброю, ix ойцы i маткі бэндуць растшэляны.

За спіною каменданта стаяў шыракаплечы, з рудымі вусамі, у пацягнутым фабрычным сукном футры шляхціц з Харомнага — Фэлік Гатальскі. Ён лыпаў жоўтымі вачыма i выскаляў пракураныя конскія зубы:

— Вам зразумела, што кажа пан камендант?

Натоўп маўчаў. Нехта ў самай сярэдзіне сказаў го-

ласна i выразна;

— Зразумела, юда, што па табе вяроўка плача.

— Маўчаць, гады,— узвіўся Гатальскі, прызначаны войтам гміны.

— Як жа мы скажам сынам, каб кідалі зброю, калі нас заарыштавалі? Ты адпусці, дык мы сходзім i скажам,— выткнуўся наперад Андрэй Падута.

— Пашукай дурнейшага за сябе, можа, ён i адпусціць. A тваім бандытам перакажуць i без цябе,— агрызнуўся новы войт.

К вечару заложнікаў адправілі ў Бабруйск i пасадзілі ў крэпасць. Але не сунімаўся Смальц. Ён ездзіў па сёлах, вынюхваў, дзе ёсць бальшавікі i партызаны.

У Гаці Смальц знайшоў жонку Лявона Адзінца Ульяну. Яго ўразіла прыгажосць вясковай маладзіцы. У яе вялікіх чорных вачах бліскалі агеньчыкі нянавісці, а смуглявы твар быў cna койны i горды. Гэта яшчэ больш злавала панскага ката. Спачатку ён ветліва i мякка дапытваўся, дзе яе камісар.

— Захварэў на тыфус, i адвезлі ў бальніцу,— спакойна адказала Ульяна.

— Ілжэш, сука! — узвіўся Смальц.— Ён учора быў тут! — I з усяе сілы хвастануў бізуном. Тонкі канец, як змяя, абвіўся вакол шыі. Смальц рэзка смыкнуў бізун да сябе — на шыі наліўея крывавы рубец.— Ну! — закрычаў жандар.

Ульяна моўчкі, з глыбокаю нянавісцю, глядзела на яго, a калі зноў узвіўся бізун, з усяе сілы плюнула ў агідны, разапрэлы ад спірту i лютасці твар.

Бізун са свінчаткаю на канцы хвастаў маладзіцу па твары, па руках, па спіне. Ульяніна маці на каленях кінулася да Смальца.

— А паночку, злітуйся! Калі так крыві захацелася, забі лепей мяне, а яе не чапай. Дзіця ў яе будзе.— I ўчапілася сухімі рукамі ў бізун. Жандар носцам жоўтага бота так грымнуў ёй у грудзі, што старая адкацілася пад прыпечак.

Босую Ульяну ён вывалак на двор, зваліў у снег, мясіў нагамі ў жывот i ў грудзі, пакуль няшчасная не залілася крывёю i не страціла прытомнасць.

Смальц выцер аб снег скрываўлены бізун i запырсканыя крывёю рукі, сплюнуў i пайшоў з двара.

На чацвёрты дзень Ульяна апрытомнела, папрасіла піць i ледзь чутна прашаптала разбітымі губамі: «Ратуйце Лявона!» На змярканні яна сканала.

А Лявона ў тыфознай гарачцы вёз ягоны дзядзька Пятро ў Смыковічы. Спадзяваўся там як-небудзь перахаваць, а можа, i пераправіць да сваіх у Гомель. Пятро стараўся ехаць нацянькі, далей ад бітых гасцінцаў. Калі сустракаўся хто ды пытаў, адказваў: «Парадзіху да бабкі вязу» або: «Старая занядужала, еду рады шукаць».

Укрыты посцілкамі з галавою, Лявон ляжаў моўчкі. Часам чуваць было, як яго калоцяць дрыжыкі, як ён скрыгоча зубамі. Дзядзька шчыльней прыкрываў хворага сенам, падтыкаў посцілкі i ехаў далей.

За Карпілаўкаю, на ўзгорку, насустрач выскачылі чатыры ўланы. Следам за імі на ўласным гнядым стаенніку ехаў Фзлька Гатальскі.

— Стой, сконт едзеш, стары? — спытаў улан.

Пятро сцягнуў шапку, пакланіўся.

— Старую вязу да шаптухі, паночак. Баюся, каб на возе не кончылася.

Наперад праціснуўся Фэлька.

— А ты пакажы сваю старую,— загадаў ён.

— Калі ж вельмі калоціць яе. Злітуйся, паночак, не чапай,— заенчыў Пятро.

Фэлька пад'ехаў да саней, перагнуўся ў сядле i дзяржаннем бізуна адгарнуў посцілкі.

— А пся крэў...— I ён з усяе сілы агрэў старога бізуном па спіне.— Панове, то есть камісаж, большэвік,— аж заекатаў Гатальскі.

Фурманку з хворым Лявонам Адзінцом завярнулі назад. З гадзіну трымалі на марозе каля гміны. Потым два конныя канваіры пагналі на Глускі шлях.