Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах

Страшная здань бандыта вісела над халупамі, як злы дух. Марыся Русель станавіла на калені сваіх дачок, рана і ўвечары прымушала іх паўтараць за сабой малітву:

— Усемагутны божа, айцец любімы, які свайго сына не пашкадаваў паслаць на зямныя мэнкі, каб ратаваць нас, грэшных, і даў сілу Давіду пакараць Галіафа! Даруй ты ўжэ грахі нашыя, зрабі нарэшце гэтак, каб злыдзень Паўтарак свету не бачыў!.. Няхай паадсыхаюць у гэтаго нехрыста паганыя рукі, якімі нас мэнчыць, хай паадвальваюццо яго ногі, што па зямлі носяць!

Толькі малітвы не дапамагалі.

I людзі зносілі пакорна бандытам выкуп. Паілі гарэлкай. Не выпускалі з сяла дачок. А прызвычаенне да банды паступова стала гэтак закаранелым, што ў Грыбоўшчыне пра яе гаварылі між іншым, як у апісанай сцэне ля плота, калі сур'ёзны Галамбоўскі ўпамянуў пра шкляное вока настаўніка царкоўнапрыходскай школы.

1

У свой час вярнуліся з войска і браты Клімовічы.

Максім у арміі даслужыўся чына, яго адразу ўзялі ў гродзенскую жандармерыю. Толькі паслужыў у ёй нядоўга. Страляючы ў палкоўніка Зубава, старэйшы Голуб куляй зваліў на Саборнай плошчы і Максіма.

Пагараваўшы, стары Лаўрэн малодшаму Альяшу выбраў працавітую і ціхую нявесту і неўзабаве памёр.

Асірацелая Юзэфіна ўспомніла, кім была да замужжа, вывалакла з куфра іконку маці божай з Чэнстаховы і цэлыя дні па-польску малілася — прасіла бога дараваць ёй здраду. Яе ж Альяш ажаніўся, стаў гаспадарыць на сваім і братавым надзелах, а дзеці на вёсцы таксама і яго пачалі зваць дзядзькам.

Альяш гарэлкі не браў і ў рот, не цягнула яго і да людзей, чалавекам быў нелюдзімым. Толькі і дома карысці з яго многа не мелі. Дзяцей ён не любіў, з жонкай жыў кепска — яна сварылася з-за кніжак.

У салдатах Альяш служыў дзеншчыком у афіцэра і навучыўся чытаць, Цяпер ён кожную нядзелю заглядваў у царкоўныя фаліянты.

Альяш ведаў напэўна: брата Максіма загубілі гарадскія «аратары» і «бунтары». Усё новае, паводле Альяша, было параджэннем сатаны, д'ябла, і ўпартаму селяніну захацелася чорным сілам стаць папярок. Абмежаваны дзядзька старажытныя тэксты ўспрыняў слова ў слова, паверыў ім па-мужыцку — грунтоўна, раз і назаўсёды.

У бабак і сялян, што «святога пісання» чытаць не маглі, Альяш паступова пачаў выклікаць пашану, з-за чаго Юззфіну аж распірала ад гонару. Не даючы сказаць нявестцы і слова, старая стала сына падхвальваць. Неўзабаве нелюдзімы яе сын і стварыў славутую легенду, з якой і пачалася ўся яго дзейнасць як прарока.

Альяш стаў людзям апавядаць, што, калі ён пасвіў коней, раптам яго асляпіла незямное святло, на небе з'явілася багародзіца ды аб'явіла, што бог даручае яму пабудаваць на тым: пагорку, дзе яго маці нарадзіла, царкву.

Яшчэ багародзіца бытта сказала Альяшу, што тое месца будзе святым, а ён стане прарокам-цудатворцам.

Калі развіднела, на дрэве вісела іконка маці божай з Чэнстаховы. Альяш спалохаўся, іконку з гарачкі закапаў, але ў наступны дзень яна бытта зноў апынулася на той самай галіне.

Гэткія байкі тады былі надта распаўсюджаныя.

Страшаўскі Клемус на поўным сур'ёзе нам апавядаў — калі ён пасвіў валоў, раптам заныла ў яго спіна, засвярбелі ступакі. Праз хвіліну перад ім адкрылася зямля, і ў яме з агнём ён убачыў капец золата.

Не звяртаючы ўвагі на жар вуголляў, дзядзька пачаў выграбаць золата сабе ў прыпол, але яму ўсё здавалася мала. Ён дацягнуў да ракавога моманту — вяртаўся аднекуль чорт, праспяваў пеўнем, і багацце знікла.

— Во, сляды ад агню, бачыш?— паказаў ён мне свае закарэлыя рукі з белымі плямкамі, дзе прамяністымі зборачкамі нарасла маладая скура. — Эх, каб паспеў да таго, халернаго, пеўня золато тое вынесці наверх, хібо ж я такі цяпер быў бы, сынок?..

Мне і сёння дзядзьку шкода. Самаашуканства, мусіць, было такое моцнае, што і рукі ў чалавека пакрыліся пухірамі.

Яшчэ Клемус упарта і падрабязна расказваў, як перад ім з'явіўся пан Езус ды аб'явіў яго святым. Некалькі пакаленняў страшаўскіх дзяцей ведала на памяць, што сказаў Сцяпанаваму бацьку Хрыстос і дзе здарыўся цуд...

Як Клемусу яма з золатам і Хрыстос, так і поўнаму забабонаў Альяшу магла з'явіцца ў яго хваравітым уяўленні і маці божая. А мог ён усё выдумаць, але потым столькі разоў паўтараў хлусню, што і сам у яе паверыў. Так ці інакш, але страшаўцы дакладна памяталі, калі Альяш пачаў апавядаць сваю легенду, і смяяліся з яго, бы са старога Сцяпанавага бацькі.

Смяяліся людзі з грыбоўшчынца дарэмна.