Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Але якраз гэтай цемры, невідушчасці ён і не хацеў прызнаваць ні тады, ні цяпер. Так не бывае. Так не бывае. З ім такога не будзе. I Мар'ян, наўрад ці ўсведамляючы сам, што робіць, выпусціў з рук сцябло ірысу, палез за пазуху, каб дастаць яблык. Палез адразу абедзвюма рукамі, хаця ўправіўся б адной. Але ніякага розуму. Рукі блыталіся і перашкаджалі адна другой. Мокрая ад поту, вады і жахаў сарочка прыліпла да цела, не пускала рукі, як перасцерагала іх. Ён разадраў сарочку, калі ўжо быў увесь, з галоўкаю, у цемры, у багне, паласнуў яе, што было моцы, да пупа, адчуў, як яна вільготна распаўзаецца, адліпае ад грудзей, вызваляючы яблык. І яблык адпадае, выслізгваецца з яго рук, пераходзіць у рукі некага іншага, каму ён, яблык, зусім не трэба. Ён злавіў яго і вынырнуў разам з ім, хаця зрабіць гэта было да неверагоднасці цяжка, куды больш цяжка, чымсьці проста так вынырнуць без яблыка, таму што ён раптоўна пацяжэў, свінцовая гіра, а не яблык, ён ірваўся з яго аслізлых непаслухмяных пальцаў, вылузваўся з іх, не даваўся яму, прагнуў зноў туды, у багну. Яго прасілі там, клікалі яблык і Мар'яна. Ён пачуў хор галасоў, што выгукнула багна, галасы тыя ўпрошвалі яго не супраціўляцца, таму што там, у багне, не вельмі ўжо і кепска. Усё як на зямлі, толькі лепш, крыху больш блакітнага і зялёнага. Толькі здаецца, што дрыгва чорная, каб зразумець, якая яна на самай справе, трэба зліцца з ёю, прыняць яе. I яблыкі там таксама ёсць, але не хапае аднаго, вось гэтага, які ў яго ў руках, спасаўкі. I гэтая ж спасаўка не такая ўжо і смачная, яна ж зялёная, зялёная, зеляпушная. А тут яблыкі спелыя, спелыя, спялюсенькія.

— Няпраўда, няпраўда, ашукваеце,— загаласіў Мар'ян.— Яблык мой спелы, спелы, спялюткі.— I надкусіў свой яблык, перапэцканы цінаю, у жаберы, балотнай жыжцы. I такі ён быў смачны, што з таго часу Мар'ян не наважваецца есці яблыкі і па сённяшні дзень, каб не перабіць смак той, лічы, смяротнай спасаўкі.

— Ты што ж гэта, унучак, інакшага і месцейка не знайшоў, дзе яблык есці? — Дзедка рассунуў кіёчкам траву, стаяў каля куста лазы непадалёку ад яго.— I чаго ты галосіш, крычыш, як рэжуць цябе?

— Я не галашу, я адзін толькі раз крыкнуў,— пакрыўдзіўся Мар'ян і пачаў малаціць рукамі і нагамі, спрабуючы вырвацца з абдымкаў багны. I зноў ледзь не з галоўкаю схаваўся ў багне.

— Барані цябе бог, барані цябе бог, не шаволься,— дзедка ўпаў ніц каля куста лазы, працягнуў Мар'яну свій кіёчак.— Ды кінь яблык, кінь, табе гавару.

— Не кіну, не магу,— сказаў Мар'ян. I гэта была не ўпартасць. Ён сапраўды не здольны быў кінуць яблык, адмовіцца ад яго.

— Тады вазьмі яго ў зубы. Вазьмі яго ў зубы, і будзем ратавацца... Стары ды малы, абодва дурныя. Я таксама не кінуў бы. Не шаволься без прычыны, не круціся, што муха ў мёдзе. Бярыся за кіёк і памалу падцягвайся.

Мар'ян паслухаўся дзеда, прыкусіў яблык зубамі, увапхнуў яго крыху не цалкам у рот. Дзедка нават здзівіўся і здзіўленнем сваім падбадзёрыў унука.

— Ну ратасты, ну ратасты, не ў Знаўцову пароду. Хапайся за кіёк. I ціхенька, ціхенька, пакрысе, па валаску падцягвайся.

Мар'ян ухапіўся і пачаў падцягвацца. Хор галасоў, што ўпрошвалі яго не супраціўляцца багне, калі надышоў дзедка, трохі прыглух, але ўсё яшчэ гучаў. Цяпер жа паступова пачаў змаўкаць, затухаць і зусім патух, адчапіўся ад яго, застаўся адзін толькі ласкавы галасок дзедкі:

— Не спяшайся, не спяшайся, на абед мы паспеем, і бярозавай кашкі ўсмак паспытаеш ты.

Але бярозавай кашкі ён тады так і не паспытаў, хаця, папраўдзе, дык і не супраць быў. Хацелася адчуць, што не салодкая гэтая кашка, што ён жывы і яму баліць. Бярозка нідзе не трапілася на вока маці. Яна як нешта адчула, выйшла сустракаць іх з дзедкам. Убачыла, да чаго ж яны ўрабіліся ў торф і твань, пляснула рукамі, схапілася за сэрца.

— Не за тое хапаешся, дачухна,— усміхнуўся дзедка.— За дубчык трэба, ды дубчыкам, дубчыкам.

I маці Мар'янава памкнулася ўжо ўзяць у рукі тое, што падказваў ёй дзед.

— Не трэба дубчыка, мамо, не зводзь дубка, ламі бярозку,— спыніў яе Мар'ян. Маці пачала азірацца, дзе тая бярозка, каб прылашчыць сына дубчыкам бярозавым. Але бярозы тут не раслі. I яна, цяжка дыхаючы, асунулася на зямлю.

— Нашае, нашае пароды,— супакойваў яе дзедка.— Гэта ж з таго свету, цягнуў. На каго б іншага, дык ён бы мяне за сабою ўцёг. А гэтаму як загадаў па валаску, так ён па валаску і выходзіў. Нічога, нічога, гэта на карысць,будзе наперад ведаць, што ў бядзе не варта мітусіцца, крычаць і рукамі разводзіць...

Цяпер, здаецца, няма адкуль чакаць той бяды. I Мар'ян не ведаў ні мітусні, ні тлуму, жыў спакойна, згодна вайсковаму раскладу. Але іменна цяпер апанавала яго адчуванне, нібыта ён зноў трапіў у багну і тая багна зацягвае і зацягвае яго ў нешта такое, што рухаецца не наперад, а, наадварот, назад. Так здараецца, калі ўсхопіцца віхор, на роўным месцы і з нічога, здаецца, скруціцца ў тугі жмак вецер, згорнецца ў кальцо і кругамі, кругамі пачне закручваць каля цябе, ты пасярэдзіне яго. Ты кропка, тычка ці печ, каля якой ці ад якой ён ідзе ў скокі. I ўсё, што ўкруга цябе, падхопліваецца ім і шугае, ляціць у неба, імкліва, нястрымна, а ты з запарушанымі вачыма застаешся на месцы. Больш таго, той кручаны віхор, смерч убівае цябе ў зямлю, ні нагі, ні рукі не падняць, так абціснуты яны ветрам. Вецер уздымае, ірве з-пад ног пясок, зямлю, на якой ты стаіш, і ўгару яе, угару, а ты ўніз, як у багну, уцягвае цябе зямля і выцягвае, як выцягвае корань у дрэва. I што рабіць, перачакаць, пакуль супакоіцца вецер, схаваць вочы і твар, закрыць іх далонямі, каб не секла пяском, не біла смеццем, і не варушыцца, каб смерч не падхапіў і не панёс, як тое ж смецце, панёс і кінуў, адкінуў, адшпурнуў, як нікчэмнасць, непатрэбнасць. Ці, наадварот, выцягваць сябе па валаску з гэтай вялізнай жыццёвай лейкі, ямы. Але ці магчыма выцягнуцца самому з яе. Няма ж ні дзедкі з яго кіёчкам, ні яблыка ў руцэ, смак якога ты прагнеш адчуць, які насыціць цябе смагаю жыць... Яблык спакусы, канечне, ёсць, іх шмат, вялікае мноства іх цяпер, не тое што ў першыя пасляваенныя гады, калі ты быў рады не толькі яблыку, а і агрызку яго. Сады вакол квітнеюць, пладаносяць. Каб, як некалі Трубецкі, прапанаваў ён сёння закладваць новыя сады, палічылі б, што ці то з глузду з'ехаў, ці з таго свету з'явіўся. Сёння трэба выходзіць да людзей з нечым іншым ці абыходзіцца, быць задаволеным тым, што маеш, што робіш. Яму ж гэтага здавалася мала. Служба не паглынала яго цалкам, ён адчуваў, што здольны на нешта большае, і імкнуўся да большага. I мелася дыханне, і сілы былі. Арміі ён патрэбны быў толькі ад і да, увогуле ўвесь: ад адбою да пад'ёму, ад пад'ёму да адбою. Але ў тым і справа, што армія толькі спажывала яго. Адбірала спажыўнае ў ім, што здольная была пераварыць, выкарыстаць, адсякала ўсё іншае, дзе, па праўдзе кажучы, ён толькі і пачынаўся. Расходаваць сябе, усцешваць мроямі, марнымі надзеямі: «а раптам ды так здарыцца», не па яго было натуры і характары. У кожнай справе яго больш за ўсё цікавіў вынік. Такога прыкметнага адчувальнага выніку Мар'ян у тым, чым займаўся, не знаходзіў, але меў шмат вольнага часу. Не зусім вольнага, зразумела, час быў заняты мітуснёй, беганінай, загадамі, камандамі, але галаву, мазгі не затлуміш, не заб'еш адной толькі знешняй уяўнасцю справы. Ашукаць кожнага, маючы такі-сякі спрыт, не так ужо і складана, вось як сябе падмануць, хаця, пэўна, з цягам часу можна дасягнуць поспехаў і тут. Толькі, дасягнуўшы тых поспехаў, ці застанешся ты сам сабою. Адно-другое такое ашуканства, і ты ўжо сам не ведаеш, куды пакаціўся. Не трэба вялікіх намаганняў, каб угаварыць сябе на брыду, дый, з другога боку, ці ж брыда гэта — распіць з чалавекам пляшку віна, што ён, радзіму ці гонар свой прадае. Распілі, пагаварылі, разышліся і мо больш ніколі пе сустрэнуцца. Так яно і адбывалася — сустракаліся, распівалі, бацькі ад'язджалі, а да чаго гэтая, здаецца, дробязь даводзіла далей, Мар'ян бачыў.