Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— У Станіслаў вучыцца будзе хадзіць.

— То добра, то я і сам ведаю, што без навукі не застанецца,— гаварыў Лукаш-страннік.— Савецкая ўлада так не кіне, грамату кожнаму дасць. Толькі Станіслаў блізкі свет — дзевяць кіламетраў...

— Вазіць будуць,— цярпліва тлумачыў Мар'ян.— На машыне, аўтобус калгас купіць.

— Ці то купіць, ці то не. Дый машына, яна ламаецца, псуецца... I што я скажу яшчэ табе, Мар'яне, дзіця не пад маім вокам, гадзіна, а то і дзве да школы, столькі ж пасля школы, якая яму навука наўме. Вазьмі сталага чалавека, нас з табой, каб гэта мы ў Станіслаў за дзевяць кіламетраў рабіць хадзілі. Гары яна гарам, такая работа.

— Не трэба так, Лукаш, улада ведае, што робіць.

— Улада ведае, тут я згодны. Ды ці ведаем мы, мужыкі, што ва ўлады наўме. I няўжо гэта тры вёскі баб і мужыкоў на адну школу дзяцей не могуць нарабіць... Ці то няма чым, ці то няма куды.

— Ёсць чым і ёсць куды,— смяяўся Мар'ян разам зЛукашом.— Ды вось узяць цябе: адных дзевак нарабіў.

— Ты мяне, Мар'ян, дзеўкамі не папікай. Мы з табой што хацелі, тое і нарадзілі. А дзе ж астатнія, нашу вёску ўзяць, ды дзве другія... Вымірае мужык, як тыя маманты вымерлі. I чаму яны, Мар'ян, вымерлі, ты дзецям тлумачыш, растлумач і мне. Растлумач...

— Не, Лукаш, табе я не здольны.

— Дзецям здольны, а мне... Што я, дурней паравоза.— Лукаш, здаецца, трохі нават пакрыўдзіўся.

— Дзецям, Лукаш, здольны, а табе — не.— I гэта было сапраўды так. Лукашу Мар'ян не здолеў бы растлумачыць, чаму тыя маманты раптам узялі і памерлі, хаця ён выкладаў у школе біялогію і, канечне, ведаў, што гэта адбылося не раптам. Раптам — гэта сёння так гаворыцца, а тады адбывалася ўсё пакутліва доўга і пакутліва балюча, як сёння з гэтай іх школкай, іх вёскай дый самім мужыком. На зімы і вёсны, на гады, а то і стагоддзі расцягнулася ўсё. Намучыўся, набедаваўся той мамант, пакуль памёр. Які ён ні таўстаскуры, які ні магутны, дрымуча-кудлаты і дубаваты, але, пэўна, пасля ўсіх сваіх пакут недзе быў і рады смерці. Збаўленне. Гэта ж так ён калеў і дубеў, так гнаў яго голад па непрытульнай, пакрытай лёдам зямлі. Раней ён уладарыў на гэтай зямлі, а тут так здарылася, што і пераначаваць няма дзе. Як расказаць аб усім гэтым Лукашу, той і не паверыць. Ды і сам ён, Мар'ян, не вельмі дае веры, што ўсё адбывалася іменна так. Мо крыху ж інакш. Холад, голад — ад гэтага, канечне, нікуды не ўцячэш. Але хіба ж яго, Мар'яна, вёска не зведала ні холаду, ні голаду. I град, і мор былі, чума і тыф, праз усё прайшлі. Цяпер толькі б жыць, але чамусьці не хочуць. Жыццё як пакаранне. I нібыта адзіны толькі дзень у кожнага застаўся. Надыдзе вечар, схаваецца сонца. I ўсё, больш не падымецца, не развіднее. I ніхто асабліва не шкадуе, не ўбіваецца — не развіднее, і бог з ім, нам бы толькі дацягнуць да вечара, нам бы сваё ўрваць, ухапіць сёння.

Усё гэта Мар'ян убачыў, адчуў у сваіх аднавяскоўцаў адразу ж пасля таго, як вярнуўся з арміі, усяленскія нейкія сум і абыякавасць, снуласць усяленскую. Кінуўся будзіць, але ніхто прачынацца не хацеў: ты гавары, гавары, а мы паслухаем. I ён прыціх і пачуў цішыню — яна як бы абрынулася на яго. Ціха-ціха раптам зрабілася ў вёсцы. Сабакі і тыя, здаецца, перасталі брахаць, драмалі, старэлі, пазалазіўшы ў драўляныя будкі, звяліся, зніклі і сябры, і ворагі, адзіны застаўся клопат: наесціся, пераварыць тую ежу і зноў наесціся. Мар'ян доўга не разумеў, што гэта такое, адкуль, чаму, не разумеў, пакуль сам не зведаў адзіноцтва і непрыкаянасць.

На граніцы ён праслужыў трохі больш як тры гады. Нельга думаць, што служба тая вельмі ўжо надакучыла яму. Увайшоў ужо ў армейскі рытм і распарадак жыцця, усё па гадзінніку, усё па ўставу. I сам ён пераўвасобіўся ўжо, здаецца, у гадзіннік і ўстаў. Пасля дзетдомаўскай вольніцы і тлуму гэта быў курорт, а не жыццё, хоць і служыў ён на граніцы, быў нампалітам на заставе. Пакідаў вёску трывожачыся, але і спадзеючыся на нешта прываблівае і геройскае, як сутыкнецца там з шпіёнамі і парушальнікамі граніцы. Але за тры гады жывога шпіёна на свае вочы яму так і не давялося ўбачыць, у гэтых адносінах яго аднавяскоўцам пашанцавала куды больш. На каго б добрага, а на кантрабандыстаў і шпіёнаў яны на сваім вяку наглядзеліся. I ён, Мар'ян, памятае іх толькі з дзяцінства, калі жыў у сваёй вёсцы. А тут, як назло, халера іх прыбрала ці самі яны звяліся. I ён не без прыкрасці не раз думаў: і не будзе пра што яму расказаць, не павераць яму ў вёсцы, што служыў ён на граніцы, а не валэндаўся дзе-небудзь па краіне, не ездзіў куды-небудзь у заработкі. I больш за ўсё зводзілі і дапякалі яму не парушальнікі граніцы, а бацькі салдат, якімі ён камандаваў. Поўныя любасці бацькі былі горш за шпіёнаў, пралазілі туды, куды ніякаму шпіёну і не снілася пралезці, тэрарызавалі атрад, камендатуру і нават заставу, хаця ўсюды забаронная зона, без пропуска і кроку ступіць нельга. Але бацькі абыходзілі ўсе рагаткі, ляцелі, ехалі, плылі, паўзлі, цягнулі кантрабанду: сумкі, сеткі, клункі, чамаданы, напакаваныя ежай. Ежу — дзецям, а іх камандзірам — гарэлку, каньяк, віскі. Як выхадны дзень — дык хоць са свету збягай, агаляй граніцу, падымай рукі і крычы: «Здаюся». I што больш за ўсё ўражвала Мар'яна, гэта нейкі зрух, які адбыўся ў жыцці і сумленні людзей, зрух, які ён праглядзеў, жывучы ў вёсцы. Раней, у час яго маладосці, у даваенныя ды і ў першыя пасляваенныя гады, у армію ішлі, каб наесціся там уволю. Загадзя прадчувалі смак гэтага «наесціся ўволю». Цяпер жа армейскі харч у параўнанні з тым далёкім часам куды лепшы, а на граніцы, па традыцыі ўжо, ён заўсёды быў добры. Але з «гражданкі» ў армію да салдат лінула столькі прадуктаў, што жахліва рабілася. I галоўнае, змагацца з гэтым патокам было немагчыма. Літаральна атрымлівалася: ты бацькоў з іх кілбасамі выправоджваеш праз дзверы, а яны да цябе з каньяком праз акно. I знаходзіліся, што бралі той каньяк за спатканне бацькоў са сваімі сынамі і чакалі выхаднога дня. Каб не гэтыя выхадныя, то жылося б Мар'яну на граніцы куды з дабром.