Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Ён абышоў адну за адною ўсе дзетдомаўскія спальні дзяўчынак і хлопчыкаў. Спакой, цішыня, парадак. Усе ўжо спалі. Зрэдку-зрэдку толькі хтось з дзяўчынак ці хлопчыкаў ускідваўся і крычаў праз сон. Што ж яны сняць, спытаў ён у сябе і не ведаў, што адказаць. Апошняю наведаў спальню так званых «макруноў», тых, хто мачыўся ноччу. Дух там стаяў густы і цяжкі. Але ў той спальні ён затрымаўся больш, чым у іншых. Тут таксама крычалі і ўскідваліся. Але крычалі гучна, клікалі маці. А ён стаяў і баяўся паварушыцца, каб не перабіць ім сон. Ён плакаў і не даваў сабе веры ў тое, што плача.

Стол быў пакрыты як на вяселле, над белую, вышываную чырвонымі крыжыкамі настольніцу, праўда, настольніца тая яшчэ з даваеннага часу ляжала ў скрыні і трохі зжоўкла. Але пра гэтую жоўкласць ведалі толькі Сідар ды яго жонка. А пры тым святле, што сыходзіла ад адзінай пасярэдзіне хаты лямпачкі, яна выдавала за белую. I закускі на ёй гарэлі агнём. Вогненна рдзелі па-гарадскому пастаўленыя па сярэдзіну стала чырванабокія, добра вылежалыя ў жытняй саломе познія яблыкі і захаваныя да гэтага часу свежыя памідоры, а каля іх грыбы, смажаныя і марынаваныя, зялёнкі, апенькі і белыя, зрэзаныя ашчаднай рукой так, што ў кожным з іх таіўся яшчэ лес. Усе карэньчыкі, кругленькія і шырокія, нічога не страцілі з таго, што надала ім пры нараджэнні зямля, толькі пааскрабаныя ад гэтай зямлі, аблупленыя, як лупіцца бульба ў галодную пару, знята адна толькі крыха. I такая ж ашчаднасць не толькі да белых грыбоў, але і да тых жа зялёнак. I зялёнкі на стале не саступалі белым, не было ў іх зялёнкавай шляпнай разлапістасці і губатасці. Усе шляпкі ў аблап пузатаму ядранаму карэньчыку. I не надта верыцца, што гэтыя грыбы на стале, а не дзе-небудзь пад хвойкаю ці бярозкаю. Утыркні іх, здаецца, у лясны пясок, пачнуць расці, таму што растуць і ў талерцы, нічога ў іх не парушана, як былі копанічкі, што толькі-толькі зарадзіліся, адклюнуліся ад грыбніцы, да свету яшчэ не прабіліся, пазначылі сябе гурбачкамі зямлі, так з гэтых гурбачак і скочылі на стол. Наконт грыбоў яго, Сідарава, Дуня майстрыца, што браць, што гатаваць, што на стол падаць, ні адна вясковая баба нераўня ёй. Грыб бачыць яшчэ пад зямлёю, выкарпае, дастане з-пад зямлі. I дзеці ў яе ўдаліся, Петрык і Раман, большанькія. Падрастаюць і другія Місцючкі, таксама, лічы, копанічкі, грыбы бачаць і ўмеюць браць, як вожычкі пад дрэўцамі па лесе шныпараць. I калі ёсць у лесе хоць адзін грыб, не сумнявайся, яны яго не прамінуць. Тут яны ў маці сваю пайшлі, яго жонку. Мо ён, Сідар, і ўзяў Дуню за сябе з-за гэтых грыбоў. Дзевак жа было шмат, хоць гарод імі гарадзі. Колькі дзевак у вайну было, а ён прыгледзеў сабе Дуню, хоць твар у яе, як кажуць, партрэта не напішаш, у рамку яго не ўставіш, як ікону, на сцяне не павесіш. Рабенькая, што курачка, і сёння яшчэ рабенькая, хоць даўно ўжо не дзеўка, вастраносенькая, носік гэты быццам яшчэ пры нараджэнні такім задуманы, каб вынюхваць, што там, пад зямлёю, пад хвойкаю ці дубком расце, прыхавалася. I вочкі туды ж, на тры метры ў зямлю бачаць, што там яе ці суседчына ляжыць. Чорненькія, хуценькія, калі трэба. А не трэба, дык, здаецца, ці то крыху сляпая яна, ці то касенькая, на адной нейкай кропцы ўсярэдзіне сябе ці вонку, так і не зразумееш, сыдуцца, замкнуцца, стояцца, і здаецца, бы яна сама некуды адышла. I бі яе тады боем, крычы на яе крыкам, не пачуе, не вернецца. Ёсць у яе натура, характар, ён, Сідар, ведаў, каго ў жонкі сабе браць, што толку з тых красівых і бойкіх. Адкрасавалі яны ўжо сваё, адбайчылі. I знаку не засталося ад іх былой красы, нічога не засталося. А ў Дуні яго яшчэ з даваеннага часу настольніцы ў скрынях ляжаць.

Усцешваў Сідара і застаўлены закускамі стол, цешыла вока вышываная чырвоным крыжыкам настольніца. Сэрца было перапоўнена прыемным чаканнем свята. Уласна кажучы, свята гэта яго, Сідарава, яго гэта ўжо дзень. Ён адчуў гэта яшчэ там, каля помніка, калі першы раз датыкнуўся сякераю да пастамента. Быццам голаю рукой датыкнуўся да аголеных электрычных правадоў, баязліва і скрадліва. I не ўтрымаў у руках сякеру. Гэта быў той самы мужыцкі самакал, што некалі далі яму немцы, каб ён высек сад. I самакал са скрыгатам, зубрачыся і высякаючы іскры, прайшоўся не па шве, а па цэльнай цагліне. Падвялі рукі. Але Сідар супакоіў іх. I маці родная не магла б параўнацца з, тым, як замілавана і ашчадна ён карчаваў, аддзяляў бюст ад пастамента. I якой паслухмянай, відушчай стала ў яго руках сякера. Яна згадвала самую маленькую шчылінку, яшчаркай упаўзала ў тую шчылінку, імгненна набракала, пялася і тужылася там, згіналася і разгіналася, пашыраючы шчылінку. Не шкадавала сябе, не баялася вышчарбіцца і зламацца, паўзла па шве ад спіны да грудзіны, адслойваючы ссінелым ад напружання лязом, раздзіраючы мёртва сашчэпленыя цагліны. Адна за адной яны адшчэпліваліся, саступаючы хутчэй нават не сякеры, а яго, Сідараву, хаценню і напалу. Здаўлена, здушана пры гэтым ускрыквалі там, у глыбі пастамента, скрадзена, як арэхі ў самкнутым роце, лопаліся, расслойваліся. Сталь перадавала гэтае нябачнае расслойванне, якое адбывалася ўсярэдзіне, у каменных вантробах помніка, дрэву, тапарышчу, тапарышча — пальцам, рукам, наструненым у іх жылам. I Сідару ўвесь час здавалася, што хтосьці стаіць побач з ім і грае на скрыпцы. Так спявала ўсё ў ім. Музыка гэтая не адышла ад яго, калі ён выкінуў з ямы на паверхню апошнюю лапату зямлі. Не адышла яна, калі Сідар застаўся ўжо адзін, пайшоў ад Мар'яна з Якубам, хутчэй нават наадварот, набрала сілы і вышыні. I сам ён як падужэў, лёгкасць ва ўсім целе, быццам крылы ў яго выраслі. I ён бег дамоў, як на крылах ляцеў, здзіўляўся, што гэта яму прыйшло ў галаву зваць да сябе Мар'яна з Якубам. Ну, аднаго Якуба ясна, старшыня, чалавек карысны і да таго ж на чарку падкі. А Мар'яна навошта? Хоць жывуць яны ў адным сяле і робяць разам, але ні Мар'ян у яго хаце, ні ён у Мар'янавай так ні разу і не былі. Па-за дзетдомам дык Мар'ян нават абыходзіць яго бокам, грэбуе ім. I ён, Сідар, ніколі не набіваецца на сустрэчу і гаворку з ім. А тут раптам немаведама чаму захацелася зацягнуць у хату Мар'яна, таму і кінуў ён яму гэтую нажыўку з бацькам. Хаця якраз пра бацьку Мар'яна, Івана Знаўца, яму, Сідару, менш за ўсё і хацелася ўспамінаць, варушыць мінулае. I Сідар праклінаў сябе, што распусціў так язык, кляў і адначасова апраўдваў, заклікаў, прызываў Мар'яна, іменна Мар'яна, а не Якуба ў хату да сябе. I сам не мог зразумець, што гэта такое робіцца з ім. Жаданне было нейкае бязглуздае, як смяротнае, так, мусіць, толькі цяжарнай бабе раптоўна мо прыхочацца чаго-небудзь кіслага ці горкага. Вось і яго цягне, цягне да Мар'яна, быццам смяротна грэшны ён перад ім. А граху ж аніякага, акрамя таго, што мацней, чымсьці з кім-небудзь другім у сяле, павязаў яго лёс са Знаўцовым родам.