Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Так, не прызнаючыся нават сабе, Мар'ян чакаў нейкага павароту ў сваім жыцці, як чакае волі турэмшчык, хаця і ведае, што турма яго добраахвотная і вечная пры адчыненых насцеж дзвярах і без варты. Гэта якраз і жахала. Калі ніхто не трымае яго, то ён нікому і не патрэбны. Знікне заўтра, памрэ нечакана, гэта нечакана будзе яму. А ўсім іншым — раптоўна і мо заўчасна, але ўвогуле зразумела, наканавана: адны нараджаюцца, другія паміраюць, тым і жыццё рухаецца, чалавек толькі паліва яго. Мар'ян не згаджаўся падтрымліваць такое жыццё, адмаўляўся яго падтрымліваць, шукаў яму іншае тлумачэнне. I не знаходзіў. Чакаў хто ведае чаго, але чагосьці чакаў. I дачакаўся. Як дрынам аперазалі, знікла апошняе, чаму ён верыў, спачатку знік, упаў чалавек, а цяпер ён, Мар'ян, мусіў сам разбурыць, зруйнаваць каменны помнік яму.

Стаяла восень, дзень быў золкі і ветраны, калі яны ўтрох з Місцюком і Якубам падышлі да вапнава-бледнага ўначы бюста...

Бюст сам быў невялікі, але стаяў на высокім пастаменце, узвышаўся над імі, глядзеў на іх зверху ўніз, і ў яго паглядзе заўважалася, здаецца, перасцярога і пагарда. Да болю знаёмы і родны твар, ноч месячная, светлая ўгравала камень, пазбавіла яго безжыццёвай цьмянасці. Твар жыў, пасміхаўся ў каменныя вусы, ад цела, угрэтага кіцелем з пагонамі генералісімуса, з выпнутымі наперад планкамі ордэнаў, бруіла, здаецца, нават цяплом.

— У-у, вусаты,— сказаў Місцюк, крануўшы рукою бюст.— Апошнія дзянькі дажываеш...

Мар'ян скалануўся, бы гэта яму гаварыў Місцюк, бы яго крануў сваёй плюшняватаю рукой:

— Ну-ну, ты язык не распускай і рукам волі не давай.Місцюк, здаецца, трохі спалохаўся, але хутка апамятаваўся:

— А што, гэта раней ён мог мяне, а цяпер я яго.

— Прытрымай, загадваю, язык. Ты яго... Ды я цяберазам з ім...

— Хопіць,— спыніў іх Якуб.— Не падумалі, як мы яго панясём. Пайшлі без нічога, нібыта труну з хаты несці.А ён нялоўкі без труны. Аднаму цяжка, а ўсім не падступіцца. Каб мех які.

— Мех ёсць.— Місцюк дастаў з-пад кухвайкі вялікі рагозны мех.— Во сюды яго. Я загадзя ўсё прадумаў. Я прыпаслівы...

— Вось цябе б у гэты мех, прыпаслівага,— Мар'ян зноў не вытрымаў, сам тапіўся з Місцюком. Якуб і тут развёў іх:

— За работу, хлопцы, за сякеры.

I яны ў тры сякеры ўзяліся аддзіраць помнік ад пастамента. Аддзіралі асцярожна, імкнучыся не адкалупнуць ні крыхі ад кіцеля, не пашкодзіць твар. Работа была не з лёгкіх. За доўгія гады бюст устояўся, зросся, сашчапіўся мёртва з пастаментам.

— Жывучы ж, сабака, ох, і жывучы ж вусаты,— тукнўся Місцюк, пнуліся і Мар'ян з Якубам, рвалі жылы. I Мар'ян чуў, як папраўдзе трашчаць, рвуцца яго жылы. За гэтай іх шматпакутнай справай наглядаў другі каменны чалавек, хлапчук. Ён стаяў поруч з бюстам, які бурылі. Невялікі росцікам, светлы, кучаравы, абапёрся локцем на стос кніжак і, жмурачыся, усміхаўся. I Мар'яну было незразумела, што ў гэтай яго ўсмешцы: дакор ці падахвочванне. А мо нічога такога не было, цікаўнасць толькі, дзеці ж усе дапытлівыя. Як толькі дзетдомаўцы празявалі такое, без іх усё робіцца. I добра, што без іх.

Але тут Мар'ян і памыляўся. Дзетдомаўцы таксама не спалі ў шапку. Яны былі напагатове яшчэ зранку і цяпер таілі сябе па сваіх схованках, на дзетдомаўскім падворку, па кустах бэзу. Лепік дык нават залез на страху, думаў, зверху будзе лепш відно, і прагадаў.

У тры сякеры яны нарэшце ўправіліся з бюстам, аддзерлі яго ад пастамента. Цяжка было таму, што ад пастамента ў грудзіну помніку быў загнаны жалезны штыр. I цяпер яны разглядвалі гэты жалезны штыр, які застаўся на тым месцы, дзе толькі што стаяў бюст, здзіўлення і збянтэжаныя: быў бюст, быў помнік, чалавек, а калупнулі, засталося бугвед што. Сам бюст яны прыбралі ўжо ў мех. Трохі паспрачаліся, каму несці той мех, прыйшлі да згоды: па чарзе несці, калі што якое, дык каб кожны і адказваў. Панеслі, а куды, не дамовіліся. Місцюк пераконвае:

— Вядома куды, у ваду. У возера, у прорву, дзе дна ніхто не даставаў. Хай самы на ім ікру адкладваюць.

Мар'ян з Якубам не згаджаюцца: нягожа, непавага, ды і з раёна была каманда закапаць, разбіць на часткі і закапаць.

— У садзе,— сказаў Мар'ян.— У дзетдомаўскім садзе, хай ён там упакоіцца.

Прынеслі ў сад, Місцюк скінуў з плеч мех каля першае ж яблыні:

— Вось тут і пакладзем вусатага...

Каб Місцюк не сказаў гэтага, мо так і было б: закапалі б пад першым, што трапілася, дрэвам. Але Мар'ян нечакана раптам заўпарціўся: як па сэрцы разануў яго гэтым «вусатым» Місцюк. То было бацькава слоўца. I чуць яго Мар'яну ад Місцюка было горка. Холадна і пуста зрабілася на душы. Адчуванне пустаты і сцюжы ўзмацняў і пашыраў голы восеньскі сад, яго, Мар'яна, сад. Што б там ні гаварылі, а пасаджаны ён быў пры ім, жывым яшчэ, і належаў трохі і яму, пад яго вокам, пад яго імя закладваўся ён. I нядобра было прыкапваць яго пад першым, трапіўшым на вочы, дрэвам. I дрэва тое было маладзенькае, нядаўна пасаджанае. Дрэва навічка, які толькі сёлета прыбыў у дзетдом. Яно яшчэ ніколі не цвіло. Дзічка, можна лічыць. Гады з два назад хлопцы знайшлі яго ў лесе, прышчапілі і пакінулі ў лесе, каб прышчэп той прыняўся і пайшоў у рост па месцы, на роднай зямлі. I такіх дзетдомаўскіх прышчэпаў шмат у навакольным лесе. Чакаюць свайго часу, калі ім дазволяць перабрацца ў дзетдомаўскі сад. I час іх прыходзіць, калі з'яўляецца новы выхаванец. Так прыйшла з лесу ў сад гэтая яблынька. I слабая яна яшчэ, невядома, ці перазімуе. Не ў час пасаджана, адарвана ад бацькоўскай глебы ў канцы вясны, амаль што летам. Мар'ян планаваў перанесці яе ў сад восенню. Але новенькі быў настырны. Як толькі даведаўся, што дзесь у лесе расце яго яблынька, праходу не даваў, хадзіў следам, што сабачаня, ныў і канькаў: аддай, аддай маю яблыньку. Нібыта ён, Мар'ян, тую яблыньку прысвоіць хацеў. I, сыходзячы з дзіцячых меркаванняў, так яно, здаецца, было і на самай справе, хацеў прысвоіць, не жадаў аддаваць дзіцяці яблыньку: усе ж маюць, у кожнага свая яблынька ў садзе расце, а дзе мая. I мусіў ён весці таго навічка ў лес, паказваць: вось яна твая. Было гэта ранкам, а на схоне дня яблынька стаяла ўжо ў садзе, нібы на крылах пераляцела. I Мар'ян цяпер пабойваўся лішне трывожыць тое кволае дрэўца, падкопвацца пад яго.