Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— То ж дзеці даглядаюць, яно здалёку і відно.

— Але чаму, чаму,— чапіўся да Якуба Мар'ян,— тваіх коней і кароў пасля зімы на посцілках з хлява выносяць, а дзетдомаўскія галопам скачуць?

Якуб мяўся і толькі паміргваў у адказ. Луп-луп вочкамі туды-сюды: маўляў, чалавеча, пра што ты пытаешся. Мар'ян не адставаў:

— Дзеці ж у дзетдоме іх глядзяць. I большасць — гарадскія, да дзетдома і не ведалі, як да таго каня падступіцца, адзаду ці спераду да яго падыходзіць трэба. А ў цябе ж конюхі з веку ў век вясковыя. I сталыя мужчыны, працаўнікі.

— Вось у тым і загвоздка, што працаўнікі, а я паганяты,— і Якуб, злосна шамочучы брызентавіком, адыходзіў.

Калгас пасля вайны так і не падняўся на ногі. I, па сутнасці, у вёсцы калгасам можна было лічыць дзетдом. Убачыў Мар'ян, што дзетдомаўцы ахвочыя да кукурузы, латошаць вясковыя гароды і калгасныя палі, папрасіў у Якуба насення, пасадзілі дзетдомаўцы сваю кукурузу. Уся вёска, як на выстаўку, дзівіцца прыходзіла. Пад тры метры вымахала, шапка з галавы звальваецца, так вочы ўгору драць трэба.

— Няўжо то зямля наша такая? — не давалі веры сваім вачам калгаснікі. Не верыў і Якуб:

— Няўжо то з таго насення, што ты ў калгасе браў? Нешта круціш ты, Мар'ян. То мо і не кукуруза.

— Кручу... Яны вось круцяць... А што гэта — мяркуйце самі, глядзіце.

Глядзелі, меркавалі, мацалі пальцамі:

— Не, на самай справе кукуруза, кіяхі. Кіяхі ведалі і дзяды нашы. Садзілі кіяхі. Але каб такія раслі. Лёгкія на руку сіраты, мо таму, што чыстыя душы, напакутаваліся...

Дзетдомаўцы мелі лёгкую руку да ўсяго. I, як Якуб гаварыў: можна было жыць і ў вус не дуць, радавацца жыццю. Але іменна радасць жыцця згубіў Мар'ян. Калі толькі наладжваў гаспадарку, яна была. Якія светлыя былі ранкі, як лёгка было прачынацца, не адчуваючы ўзросту, бы табе не за трыццаць ужо, а равеснік ты сваім шкетам. I Мар'ян подбегам бег да сваіх шкетаў, каб убачыць, накруціць ім хваста і самому завесціся іх клопатам. I заводзіўся. Разуваўся, падкасваў калашыны, станавіўся ў разору, браўся за плуг, браў у рукі касу, вучыў шкетаў закошвацца, касіў сам. А потым яны абыходзіліся ўжо і без яго, ішлі за плугам, бы з маленства нічога іншага і не рабілі. Спіна, плечы пастаўлены як у вясковага чалавека, і плуг арэ, а не дзяўбе зямлю, не водзіць яго з аднаго боку на другі. А касілі, як брылі. Самі напраўлялі косы, кляпалі, ставілі іх. А ён, здаецца, ужо і лішні. Іншым разам ён і адчуваў, што сапраўды лішні. Запал праходзіў, калі шкеты ўжо не азіраліся на яго, рабілі адзін перад адным навыперадкі, а сэрца яго маўчала, не ўздрыгвала, не радавалася, гледзячы, як яго сыны і дочкі пазнаюць мужыцкую навуку. А ён меў іх за родных, лічыў за сыноў і дочак. Але вось іменна, мусіць, у тым і справа, што толькі лічыў. А сапраўднай бацькоўскай роднасці не адчуваў. Не было такой замілаванасці, калі немаведама чаму зойдзецца раптам сэрца, абальецца крывёю, заспяшаецца, пабяжыць скокам насустрач друтому сэрцу, і ты руку, галаву гатовы пакласці на плаху, каб толькі роднаму табе чалавеку было хораша, гатовы пайсці сам на плаху, на шыбеніцу за крыху, за адну толькі шчаслівую ўсмешку на дарагім табе твары, за цёплую іскрынку ў яго вачах, за кожную вейчынку, каб яна толькі была, расла, за кожны валасок, каб яго ніхто не крануў. Вось такой замілаванасці, улюбёнасці да ўсяго жывога прагнуў ён адшукаць у сабе. Шукаў, будзіў. Але не мог адшукаць, дабудзіцца. I тычылася гэта не толькі дзетдомаўцаў. Маўчала, не адгукалася сэрца і на сваіх родных, кроўных дзяцей. А іх цяпер было ў яго трое. Ён, канечне, перагрыз бы глотку кожнаму, хто паквапіўся б, пагаліўся б пакрыўдзіць іх, а таксама і дзетдомаўцаў. Але гэтая ахвярнасць была ахвярнасцю звычкі, абавязкаў, якія накладваліся на яго пасадаю, бацькоўскім званнем. Душа як скамянела там, на вайне, так і заставалася скамянелаю. Але адна толькі, пэўна, Стэфа здагадвалася аб гэтым, адчувала яго заглыбленасць. Уначы іншым разам дакарала:

— Чаго табе не хапае? Чаго табе трэба?

Каб ён ведаў. Прыходзілася адрабляцца адгаворкамі. I сваіх слоў на гэтыя адгаворкі не знаходзілася, чапляўся за жончыны, адбіваўся яе ж словамі:

— Не гавары лішняга, не надумвай. Усяго мне хапае, усім я задаволены.

— Я ж чую. Я ж бачу. Ты добры, справядлівы, і дзяцей не крыўдзіш, і мяне. Але каб ляжаў хто-небудзь каля твайго боку другі, ты б заставаўся такім?

— Якім такім?

— Я не ведаю, але такім жа... Мар'ян, Мар'ян, жыццё ж праходзіць. Мы ж не будзем болей маладымі. Чаго ты чакаеш?

Стэфа гаварыла праўду. Ён сапраўды чакаў. Але чаго? Каб ведаць. Усё таго ж кахання. Яно, пэўна, было ў яго. Жонка яго, здаецца, любіла, спадзяваўся, што любіць. Ён нават часам адчуваў сум ад гэтай яе любові, таму што адказаць на яе не заўсёды быў гатовы. Усё здавалася, што гэта не тое. Тое, сапраўднае, пакінута там, за нейкаю рысаю, у дзяцінстве. Там засталося ўсё жыццё, тут толькі недаедкі, і яны чужыя. Ён клікаў дзяцінства, заклінаў яго вярнуцца. I калі спаў, дзяцінства вярталася, такое наіўнае і чыстае, што набягала сляза і хацелася не марудзячы прачнуцца і пайсці гэтым дзяцінствам прэч ад усяго, не азіраючыся, забыўшыся пра зваротную дарогу ў сённяшні дзень. I дарогі назад, здавалася, не было. Усё толькі наперад, наперад і крыху ў неба, даверлівае і пяшчотнае, як сам ён у тым сваім сне. I Мар'ян прачынаўся з адчуваннем шчымлівага суму, суму, які прыгнечваў, але і цверазіў. Ён разумеў, што несправядлівы да жонкі, і не наважваўся зазірнуць ёй у вочы, праз гэтую ўжо сваю несправядлівасць. Ненавідзеў сябе, што жыве так дваіста. Незразумела, ці жыве, ці адбывае пакаранне за жыццё. Жыццё здавалася турмой, пасткай, у якую яго заманілі, не спытаўшы, ці хоча, ці жадае ён таго. Прывабілі прыгожаю казкай, у меру далі розуму, далі вочы, вушы, ногі, рукі, каб бачыў, чуў, хадзіў, рабіў, ваяваў. Але навошта, навошта ўсё гэта, калі самыя простыя жыццёвыя радасці абмінаюць яго. Няўжо так у кожнага. Няўжо жыццё не больш, як толькі звычка. Маска, пад якой схаваны твой сапраўдны твар, схаваны нават ад самога сябе. Ты сам не ведаеш, які з мноства твараў сапраўдны, той, з якім ты ранкам з'яўляешся перад усімі, бадзёры і вясёлы, рашучы і валявы, ці той, з якім ты застаешся сам-насам уначы, раздумаўшыся, ляжыш у ложку з адплюшчанымі вачыма, бездапаможны, нікчэмны. I чаму, адкуль гэтае адчуванне бездапаможнасці, нікчэмнасці, чаму ад нараджэння да смерці — толькі бясконцае чаканне жыцця. Хваля за хваляю чаргаванне чаканняў. Чаканне міру, коласа ў полі, дзіцяці, зімы, вясны. I ўсё заканамерна, наканавана. Кім? Кім? Чаму на кожным кроку пастка, пастка, пастка: крок направа, крок налева — раўназначна ўцёкам. I толькі гэтыя ўцёкі, смерць усіх ураўноўвае, усіх адпускае, усё дазваляе. А ці не варта ж, каб было ўсё наадварот. I ёсце-ка ж, жывуць людзі наадварот, толькі адварот гэты не ў той бок скіраваны, не туды, куды трэба рухацца жыццю, а куды яно коціцца паміраць. А каб узялі людзі ды неяк сабраліся разам, дамовіліся, павярнулі куды трэба. У дзяцінства, у тую добрую краіну, у якой знаходзяцца сёння Лепікі, Цурукі, Крывавязыя, у якіх на ўсё спрыяльная, лёгкая рука, якія скормліваюць коням цукар, вырошчваюць такую кукурузу, што ў ёй можна і заблудзіцца.