Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Ну, тады я ўжо прыйшоў да яго, да бога твайго.

— Ты адышоў ад яго, Сідар. Сёння інакшае жніво ідзе.Людзі жыццё за яго на ток кладуць.

— А я такога жніва не прызнаю. I не прызнаю. Я не з тых жняцоў і з сеяльшчыкаў не з тых. I не ўводзь мяне ў грэх, не зводзь мяне. Я жаніцца надумаў, хто яго ведае, як яно заўтра абернецца. I таму зямлю, што сёння гуляе, мне трэба, каб сытымі былі вашы і нашы, узараць і засеяць, вось мой бог, і хай ён будзе літасцівым да мяне, каб і мне зярнятка ці бульбіна перапала.

I Сідар зранку араў пад бульбу, падымаў былыя грады пагранічнікаў. Выправіўся на поле злуючы, распірала яшчэ яго пасля таго, як учора пагаварыў са Знаўцом. А бульбы гэтай ён пасадзіў столькі, каб даў бог восенню ўправіцца выбраць і паесці за зіму. Вось чаму ён учора і сказаў Знаўцу, што надумаўся ажаніцца. Не хапае ўжо на гаспадарку адных толькі яго рук. Трэба думаць і аб хаце, дзе і як ставіць яе, на старым бацькавым селішчы ці прыглядваць нейкае іншае месца. А то год ужо, лічы, як жыве ў нейкай халупе, прыбудове, што была ў пагранічнікаў не то капцёркаю, не то складам.

Зямлю сабе пад грады пагранічнікі выбралі ці не самую лешпую ў вёсцы. А за вайну яна яшчэ і выгулялася, і браць яе плугам было не надта лёгка, але Сідар быў задаволены. На цаліку першы год бульба ўродзіць і без гною, а ён жа яшчэ і гною не пашкадуе. Тут, непадалёку ад гэтага поля, можна будзе ставіць і хату, будавацца, што выбіраць ды перабіраць. Зямля добрая, і сад ужо гатовы, нічога самому садзіць не трэба, толькі дагледзець, прыкласці рукі. Нікому ён цяпер не трэба. Ні ў нашых, ні ў вашых не даходзяць да яго рукі. Сідар успомніў Знаўца і мацней налёг на ручкі плуга. Ён уяўляў ужо сабе гэтую сваю новую хату, як будзе раскашаваць яна пасярод саду.

Не хата — лялька. I там, дзе яна павінна была стаяць, на краі поля, прытрымаў каня. Запалазіў па кішэнях, шукаючы капшук з тытунём, але рукі слізгацелі па жаночай спадніцы, не знаходзілі кішэняў. Сідар успомніў, што пакінуў капшук, трут і красала ў кухтальку каля дарогі, пакрочыў туды. Мо калі б не закарцела яму з гэтым куравам, усё б і абышлося. Увесь у думках аб сваёй новай хаце ён толькі паспеў выкрасаць агонь і прыпаліць цыгарку, як з лесу выпаўзла калона нямецкіх машын. Пярэдняя спынілася каля яго, вадзіцель заглушыў матор, нагаворваючы штосьці сваё, нямецкае, пачаў тыцкаць пальцам у яго бок. Сідар і тут не адразу ўцяміў, што гэта немчура паганая выскаляецца так. Ён адчуваў сябе вольна, ні ў чым жа не замешаны, новай уладзе не праціўнік, нікому не замінае, толькі што араў, а цяпер адпачывае, стаіць курыць сваю цыгарку. Але якраз з-за гэтай цыгаркі, як пазней ужо расчухаўся, і загарэўся сыр-бор: баба курыць, ды чорная нейкая, старая баба, а як смаліць. Папаўся ён з гэтай цыгаркай, зараз такое закруціцца. I сапраўды закруцілася.

Яму не далі нават падысці да каня, як стаяў ён у разоры, так і застаўся стаяць сярод яе, непадалёку ад саду і «яго хаты». А самога Сідара акружыла салдатня, і кожны наравіў зазірнуць яму пад спадніцу, памацаць яго і ўшчыпнуць, і рагаталі, што жарабцы ржалі: «Партызан» больш за ўсё напалохала Сідара. А калі возьмуць ды на самай справе падумаюць, што прыйшоў ён з лесу, таму і пераапрануўся ў жаночае, так сказаць, замаскіраваўся. Абхітрыў, называецца, усіх, абвёў вакол таго самага месца. А ўсё Знавец, Знавец вінаваты, усё жыццё з-за яго пакутуе. Каб не заходзіў да яго ўчора Знавец, чорта б два ён выправіўся на тое поле. I вёска як вымерла, не, каб каму-небудзь падысці і вызваліць яго, растлумачыць немцам, хто ён, што ён адсюль, тутэйшы, з вёскі, а не з лесу, усе пазашываліся, пахаваліся, а мо і ў лес паўцякалі. Не першы ж раз наязджаюць сюды немцы. I стаяў перад імі Сідар, да апошняга разгублены, як страчаны, у чужым адзенні і сам сабе чужы. Чужое млела ў цішыні неба над галавою, чужая наперадзе перад ім была і вёска, чужы конь хадзіў па полі. Немцаў мо ён бы прызнаў за сваіх, мо і палюбіў бы іх, але хто ведае, што ў іх наўме, і мова іх яму невядомая. Ва ўсім яны людзі як людзі, толькі б мову ім людскую.

Але, як выявілася, ён зусім не дрэнна разумеў іх нялюдскую мову. Мову, праўда, не салдат, а немцаў-камандзіраў. Яны, як і салдаты, абмацалі яго, парагаталі, палапаталі па-свойму: «Партызан, нікс партызан». I Сідар зразумеў, што значыць «нікс партызан», і сам закрычаў:

— Нікс партызан, нікс!

Загаварыў па-нямецку і ўсцешыўся, як лёгка далася яму нямецкая мова, усе вакол адразу ж зразумелі яго, так зарагаталі, што з дубоў, якія раслі пры могілках, узняліся ў неба крумкачы. I калі яму загадалі сесці разам з салдатамі ў машыну, ён таксама з аднаго разу зразумеў, чаго патрабуюць ад яго. Ён не страціў гэтай кемлівасці, калі машына пад'ехала і спынілася ля казармы пагранічнікаў. якую немцы абралі сабе пад жыллё. Афіцэр толькі зірнуў у бок саду, што сыходзіўся з лесам, як ён ужо здагадаўся, што сад гэты трэба звесці, высечы. Памкнуўся бегчы да сябе па сякеру, а заадно і пераапрануцца, і тут, трэба сказаць, з гэтай сваёй паспешлівасцю ён трохі схібіў, даў маху. Сякера знайшлася і ў немцаў. I не якая-небудзь, а самая што ні на ёсць мужыцкая, самакалка, вельмі зручная іменна для такой работы, уедлівая, у меру важкая і на доўгім тапарышчы. Сідар адразу ж пазнаў ёй цану, правёў толькі пазногцем вялікага пальца па сінім лязе, якое злосна завіскатала, і паказаў гэты палец немцам: гут, маўляў. Паказаў немцам на сваё адзенне, спадніцу, кофту — рабіць у такім адзенні, махаць сякераю ўжо, маўляў, нікс гут. «Гут, гут»,— адказалі яму. Гут дык гут. Настырацца, аспрэчваць не палез, ён ужо асвойтаўся з імі, не баяўся іх, як баяўся там, у полі каля дарогі. Ён амаль што любіў ужо іх, хаця любоў гэтая была крыху пагардліваю, яны ўжо надакучылі яму сваім дураслівым, няспынным рогатам, дурнымі кепікамі, што строілі яны з яго, увесь час выгуквалі: «Гут, Ванья-Манья, гут, Ванья-Манья».