Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Род яго зубрыны адрадзіўся і ў апошнія гады памножыўся. I разам з гэтым памнажэннем пачала адраджацца і памяць, таму што ім стала цесна і няўтульна ў тых закутках і загонах, дзе іх трымалі, склалі, сабралі па варсінцы, па пылінцы з усіх частак свету; не маючы, не ведаючы сваіх пачаткаў і канцоў, яны былі асуджаны зноў на выміранне, цяпер ужо ад сытасці, перакормленасці, ад лёгкасці, здаецца, ляснога, а на самай справе хатняга жыцця.

Старыя, падобна Сноўдалу, яшчэ дзічыліся гэтай хатнасці, прыручанасці. Яны яшчэ былі гордымі ў сваіх занесеных пяском стагоддзяў паданнях і снах, працягвалі ўладарыць у сваіх снах. Помнілі час, калі зімы былі сапраўднымі, калі аніякімі капытамі немагчыма было прабіць снег, лёд амаль. Камянела галлё на кустах і дрэвах, не голле — ледзяшы. Дрэвы ўначы лопаліся ад марозу і стралялі, што з пушак. А вясною прыбывала столькі вады, што замест сакавітай травы, якая павінна ўжо была прабіцца, даводзілася грызці кару старых замшэлых дубоў, нават грабаў, раздзіраць да крыві рот, захлынацца крывёю, таму што вада не пускала да маладых дрэўцаў, залівала іх разам з апошняй пупышкай на макаўцы. А калі гэтая пупышка разгортвалася і выкідвала зялёны ліст, з'яўляліся паляўнічыя, ласыя да зубрынага мяса і іх гарачай густой крыві. Куля не ведала літасці, не абмінала ні старых, ні маладых, смерць касіла сваёй касой усіх запар, каб помнілі да дзесятага калена. I старыя штосьці помнілі. Старым барадатым зубрам асалода і раскоша хатняга жыцця не засцілала, як валам, спакоем вачэй. Канечне, ранейшае жыццё было густа замешана на іх уласнай крыві, жахах памірання кожны дзень, голадзе, холадзе. Але ж так яны ўзыходзілі і прарасталі, ішлі ў жыццё. Было ў ім шмат такога, што праз гады бачыцца светлым і радасным, нібы сонца само сышло на зямлю. Здаецца, сапраўды сонца ляжала каля іх ног, вялікае і пякучае. Ад такой спёкі можна было згарэць, і яны згаралі. Але калі ўжо шанцавала, дык на ўсё жыццё.

На ўсё жыццё прасякнутая сонцам гарачая кроў захоўвала і перадавала нашчадкам памяць аб небывалым, аб небылі, што магло быць, але чаго не было. Аб тым, што на гэтым свеце заўсёды вечная вясна. Вясна і каханне — падман, канечне, але які. Навеяны самой смерцю, успешчаны стагоддзямі, так, што ні працівіцца, ні розумам ахапіць. А калі так, то прасцей за ўсё прыняць яго як праўду. I чаму б не прыняць, калі гэта дапамагае жыць, больш таго, у ім усё ж ёсць крупінка праўды. Нешта ж падобнае на праўду прыносіў, дараваў табе кожны новы дзень, кожны год. Не толькі ж сонца, але і ўвесь шар зямны спрасоўваўся, каціўся табе пад ногі, калі ты з зубрыхай, будучай маці тваіх зубранят, ішоў лесам, які на тваіх вачах неяк дзіўна звужаўся, нібы ў ім расло адно толькі вечназялёнае дрэва, але такое, што яго хапала, каб укрыць усю зямлю і цябе, таму і ва ўсім свеце адзін толькі блакіт і зеляніна. I ўсё гэта ты, тваё сённяшняе, будучае і мінулае. Сад зямны. Ты ў ім, а ён на тваіх касцях. I ў ім ужо ўсё без прыдумкі, надуманасці, таму што за ўсё жывое прыходзіцца разлічвацца таксама жыццём, сваім жыццём, а не суседа ці ворага. I старыя зубры глядзелі на неба і зямлю, за сінь, зеляніну і блакіт каторых было сплочана іх жыццём, і хацелі, каб усё гэта дарэшты належала толькі ім. Яны хацелі, як тое мелася і раней, уладарыць. А для ўладарання ім неабходна было трохі зведаных імі раней жахаў, трохі нястачы і нягоды, ліхіх прыгод. Праз гэта яны лепш усведамлялі сваю выключнасць на зямлі, уваходзілі ў сілу праз вынішчэнне, міжусобныя бойкі, войны, голад. Тады яны адчувалі сваю неабходнасць і ўладаранне, неабходнасць векавога свайго вопыту ў змаганні за тое, каб выжыць. Не памятаючы ўжо, што гэты вопыт і мудрагельства не раз падводзілі іх, што зусім нядаўна яны жорстка прайгралі. Прайгралі да смерці. I толькі нейкае дзіва выратавала іх ад канчатковага ўжо небыцця, добрая рука безупыннага і бясконцага жыцця выхапіла, не аддала іх забыццю. А магло ж быць і інакш. I было ўжо з іх сваякамі-мамантамі.

Але старыя зубры дамагаліся свайго, патрабавалі пакінуць загоны і закуткі, адмовіцца ад нарыхтаванага загадзя корму, нібыта яны былі каровамі, і выйсці зноў на свае старыя сцежкі, аб'явіць сябе свету, адваяваць, вярнуць былое месца ў свеце, які яны пакінулі ці які адабралі ў іх.

Маладняк не пагаджаўся і наракаў. Наракалі больш несапраўдныя, народжаныя як бы штучна, у загонах. Сталыя зубры так і звалі іх штучнікамі, забыліся ўжо, што самі яны як ні на ёсць сапраўдныя штучныя, таму што гэта іменна іх збіралі па ўсім свеце, эксперыментавалі і, калі нешта атрымалася, выпусцілі ў загоны, дзе потым нарадзіліся новыя зубры, хаця і пад вольным небам, але і за загарадкаю. Але загарадка не палохала і не бянтэжыла маладняк, яны лічылі, што так і трэба, і не вельмі сумавалі па вольным небе, ім хапала і таго, пад якім яны выраслі, яно было цёплае і сытнае. Прымалі яны і руку наглядчыка-турэмшчыка, што карміла іх, пазбаўляла шматлікіх прывідаў мінулага, якое хоць і цьмяна, але захоўвалася ў іх памяці. Так жа цьмяна жыло ў іх адчуванне неахопнасці свету, які колісь належаў ім. Такое адчуванне агортвала іх, калі надыходзіў час гону; не наважваючыся яму паддацца, а іншым разам не маючы магчымасці паддацца, яны шалелі, зносілі і знішчалі ўсё, звярэючы ад гэтага знішчэння, зняможаныя прадчуваннем чагосьці вялікага і сапраўднага, такога вялікага і сапраўднага, што і ўявіць немагчыма. I яно амаль што побач, варта толькі зрабіць адзін крок, і ўсё пераменіцца, перакроіцца. Спадзе з вачэй туман, у аднаколернасці якога яны жылі дагэтуль, забліскаюць маланкі, прагрыміць гром, неба ахопіць вясёлка, праясніць усё, пазбавіць здранцвення і тугі. I сцежкамі, што парабілі ім людзі, дарогаю, пазначанай і выгараджанай з двух бакоў жэрдкамі, парамі яны ішлі, здавалася, напрасткі ў будучыню, якая ўжо клікала і падганяла іх. Ішлі, гледзячы перад сабой ашклянелымі вачыма, тварыць любоў, спадзеючыся, што больш сюды ніколі ўжо не вернуцца. I кожны раз, зняможаныя ад шаленства і голаду, вярталіся, падманваючы сябе, што гэта ненадоўга, і адначасова ведаючы, што гэта назаўсёды, што дазволеная любоў, якая толькі што збылася, павязала іх з гэтым небам і гэтымі загарадкамі. I нічога ўжо ў іх жыцці не пераменіцца. Яны на крузе яго, і круг гэты вечны. Адны падаюць, другія становяцца на іх месца. I па гэтым крузе ў пэўных месцах стаяць кармушкі, а каб сена ці трава не выдавалі прэснымі, ляжыць соль, старанна абладжаны і зацішныя куткі, дзе яны любяцца. I няма на што наракаць — усё разумна, усё прадугледжана. Трэба толькі падпарадкоўвацца.