Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Немцаў, палонных вядуць,— шэптам перадаваласяад падводы да падводы. Мужыкі і бабы ўскочылі на мяшкі са збожжам, каб лепш бачыць, падняліся і аселі. Людзі з натоўпу, які насоўваўся на абоз, білі ў цёмныя закопчаныя кацялкі і шэрыя алюмініевыя міскі — вось адкуль галам-галам-галам — і выгуквалі: кончылася, кончылася, кончылася. Салдацікі, пэўна, скарыліся, не спрабавалі нават спыніць гэты галас і галам, адно толькі — пільнавалі калону вачыма і вінтоўкамі, што былі ўвесь час напагатове, каб не скочыў хто ў лес. Шэсце стрыжаных людзей параўнялася з абозам. I тут Мар'ян вока ў вока сышоўся з адным з гэтай калоны: жаўтушна-спіты твар, цёмныя кругі пад вачыма ад несвабоды і позірк таму слізготны, які ні на чым не затрымліваўся, ні на чым не спыняўся, нібыта гэта былі вочы нежывога ўжо чалавека. Але яны ажылі, калі ў поле іх зроку трапіў Мар'ян, затрымаліся на ім, схамянуліся і нават скочылі з вачніц насустрач яму, пашырыліся і хуценька павузелі, схаваліся пад вейкамі. Місцюк, здзівіўся Мар'ян, але ўвагу яго адцягнуў новы крык і шум:

— Самалёты, самалёты. Нашы на немцаў пусцілі.

Але самалёты былі не нашы, нямецкія. Яны секанулі з кулямётаў па калоне, вымусілі прыпасці ўсіх да зямлі, распушылі, раскідалі па дарозе, лесе. Захраплі, паскакалі коні. I апошняе, што паспеў ухапіць вокам Мар'ян у той дзень,— твар яго бацькі, такі ж спіта-жаўтушны, ліхаманкава-змрочны. Мільгануў і знік. Мар'ян не паспеў і зразумець: ці то сапраўды ён бачыў бацьку, ці толькі ўявіў яго сам сабе, паставіў бацьку ў гэтую калону побач з Місцюком, таму што бацька мог апынуцца і ў гэтай калоне і побач з Місцюком. Ён падумаў так і абурыўся. Місцюк і бацька? Не і не. А самалёты нявечылі абоз, прызыўнікоў, зняволеных скуластых салдацікаў, перамешвалі, сшывалі кулямі, паядноўвалі смерцю, раўнялі ўсіх.

Так пачалася для Мар'яна вайна, імгненна пазбавіўшы яго гераічнага і высокага, пакінуўшы толькі пах крыві, конскага, жывёльнага спалоху, духу, перамешанага з мачой, ды яшчэ спалоханыя, як шкляныя, вочы жонкі:

— Яны ж забіваюць! Забіваюць. Гэта ж смерць, смерць... Не пушчу, не аддам.— Жонка прыпала да яго і шылася, шылася галавой у грудзі, быццам спрабавала ўвайсці ў яго і не чуць нічога — ні страляніны, ні таго, як перад смерцю крычаць і стогнуць людзі, іржуць коні.

— Місцюк разам з немцамі прыйшоў у вёску. Немцы пакінулі яго секчы сад пагранічнікаў.— Голас Салілы даносіўся да Мар'яна аднекуль здалёку, быццам з адлегласці тых трох гадоў, якія пралеглі паміж сённяшнім днём і тым, даўнім, які рассек яго жыццё на дзве няроўныя часткі. На фронце ён яшчэ спадзяваўся, што сточыць гэтыя кускі, вернецца да сябе. Але цяпер разумее, што вярнуцца немагчыма. Усе толькі адыходзяць, адыходзяць і ніколі не вяртаюцца, так ужо наканавана ў гэтым жыцці. I дарога, здаецца, знаёмая, але як не ступіць у адну і туюж ваду двойчы, так нельга, якой бы дарогай ты ні ішоў, знайсці сябе ранейшага. I Мар'ян, успамінаючы былое, баяўся сябе сённяшняга. Той, былы Мар'ян Знавец, быў пудлівы і рахманы. Ён загінуў на вайне. Нарадзіўся другі, жорсткі і злосны, якога цяпер трэба асцерагацца яму ж самому.

Гола і безабаронна вынырнула адразу пасля дубняку вёска. Да вайны яе з боку дубравы ахутваў, прыкрываў сад, цяпер ад таго саду адны толькі пянькі, высокія, счарнелыя, што крыжы на могілках.

— Місцюк,— сказаў Якуб,— каб немцам было далей відно, дубняк праглядваўся, відно было, хто па ім ходзіць,што робіць... А казарму пакінулі, ашчадна аднесліся да казармы. Праўда, спрабавалі падпаліць, калі ўжо адступалі, але выйшла вёска, адбіла ад агню. Там, у казарме, цяпер дзетдом і ты дырэктар.

— Ты ідзі, ідзі, Якуб,— Мар'ян, хоць гэта мо было і нядобра, спяшаўся пазбавіцца Салілы, адчуваў, што таму хочацца застацца, пагаварыць з ім, расказаць пра яго сям'ю, бацьку, жонку, дзядзьку. Але Мар'ян унікаў такой гаворкі, баяўся вярэдзіць старыя раны, што і так ужо смылелі, баяўся, што ў гарачцы можа нарабіць бяды. Яму трэба было пабыць на адзіноце, падумаць, раскінуць галавою, як жыць далей. Ён прысеў на пяньку ад яблыні, корань якой выкінуў маладыя парасткі, крануў іх — жывыя. Закурыў і прыгадаў Трубецкага, начальніка заставы, як садзілі гэты сад, як чакалі першых яблык. Як потым ужо, калі Трубецкі загінуў, святкавалі ў гэтым садзе Першамай. З казармы, з хат пагранічнікі, вяскоўцы выцягвалі лаўкі, сталы. Засцілалі сталы белымі настольніцамі, неслі з хат што ў каго было. Іграў пагранічны духавы аркестр, жоўта і бела ўсміхаўся сцёртымі гузікамі вясковы гармонік. I ўсе вакол прыхарошаныя, у лепшых сваіх уборах. А сад ужо ў квецені, задумлівы, цяжкі ад гэтага белага і ружовага. Правы ж бераг, польскі, змрочны і шэры, як у тумане, хаця адно і тое ж сонца свеціць тут і там, адна зямля, адны і тыя ж людзі. Але на правым беразе яны маўклівыя, прыгнечаныя, як ношку нейкую носяць на сабе і не могуць пазбавіцца яе, гронкамі вісяць на дубах, што растуць па-над ракою, усе галіны абляпілі, глядзяць зверху, як святкуюць Саветы Першамай, і невядома, ці то дакараюць, ці то зайздросцяць іх святочнасці. Любіў Мар'ян пахадзіць па садзе і ў будні дзень, асабліва позняй восенню, калі ўжо сапраўдным шэрым туманам абодва берагі ўраўніваліся ў колерах і фарбах. I ў таго, і ў другога берага быў адзіны сялянскі клопат, вяршылася адна справа. Адна, але ўсё ж па-рознаму, здавалася. Не пакідала ўражанне нейкай аддаленасці, запаволенасці і нават прыгаломшанасці, як бачылася ўсё праз нейкае мутнае-мутнае шкло, тайна нейкая адчувалася. I спасцігнуць яе розумам было амаль немагчыма. Усяго ж нейкіх дзвесце крокаў, і ўсё ўжо інакшае, як на тым свеце, і Мар'ян адначасова радаваўся, што ён на гэтым свеце, на сваім беразе, хаця крыху і зайздросціў тым, з другога берага. Зайздросціў не іх жыццю, шкадаваў, што не можа прайсціся па тым беразе, паглядзець на ўсё зблізку, паспытаць чужой жыткі навобмацак, таму, пэўна, і жонку сабе, калі скасавана была ўжо граніца, узяў з таго берага, паненку, шляхцянку, Стэфу Альхоўскую. Аднойчы толькі схадзіў на танцы на той бераг, а праз тыдзень заслаў сватоў і наглядзецца на яе не мог да самай вайны. Седзячы на яблыневым пяньку, Мар'ян успамінаў той шчаслівы час, бы зноў быў хлапчуком і глядзеў скрозь туман на процілеглы чужы бераг: тая ж аддаленасць, запаволенасць, прыгаломшанасць. Было гэта з ім ці не, ява гэта ці падман. Калі падман, то Мар'ян не супраць, каб ён працягваўся і далей. Вось дзе толькі праходзіць граніца паміж яваю і падманам, ці ёсць яна, мо ўсё толькі туман самаўнушэння, нібы ты і на самай справе жывеш, існуюць нейкія берагі, высаджваюцца і квітнеюць сады, ходзіць, вабіць, тлуміць галаву нейкае блізкае шчасце, а сапраўдная адна толькі сякера, што вось так, па-жывому, падсякае жыццё, высякае ўсё, што ты садзіш і песціш, як гэты далёкі сад пагранічнага дзяцінства...