Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Засядала тройка, судзілі яго бацьку як ворага народа. I ён стаяў перад гэтай тройкай прыгнечаны, разгублены, камячыў сваю шапку, смушкавую бекешу, што была вядома ўсёй граніцы, свайму і чужому берагу. Ва ўсім прызнаваўся, падтакваў тройцы: так, хадзіў на той бок, так, меў там і гаспадарку. Так, былі сувязі і з палякамі, і сярод палякаў таксама былі людзі.

Вораг народа,— падвяла рысу тройка. I тут Іван Знавец, не маючы на што іншае магчымасці, падпяў сваю шапку і пшурнуў яе ў твар старшыні тройкі.

Ты вораг мне і майму народу, а не я.

За гэта і атрымаў на ўсю катушку: дваццаць пяць і пяць, як гаварылася, на рагах.

Вайна паказала, які і каму Мар'янаў бацька вораг. Ступіў гэты вораг на яго зямлю, узяў ён спаганеную тымі трыма сваю смушкавую бекешу, замільгацела яна зноў сярод лазнякоў і чароту. I толькі варожая ўжо куля збіла яе на сакавіцкі снег. Такую ж кулю прыняў і брат яго, Міхаіл Знавец, дзядзька Мар'яна, чалавек сапраўды рахманы, памяркоўны, які ведаў заўсёды толькі сваю хату, сваю жонку, сваё возера Беліч, борці на дубах па беразе гэтага возера. А было ўжо тады кожнаму з іх пад семдзесят. Пражылі жыццё, а як пражыве гэтае жыццё ён, ці дацягне да іх веку. Ці не прэсным здасца яму жыццё ў бацькоўскай хаце, і ці ёсць у яго хата. Хто мог загадзя сказаць, што такою цяжкаю будзе яго дарога да бацькоўскай хаты, што ён будзе такі апустошаны, спапялёны, памяць, здаецца, і тая выгарала ў ім, усё спаліла вайна, таму ён ужо і не спяшаецца нікуды, а мог бы і нацянькі ў Беліч, але бавіць час, а прасцей кажучы, баіцца. Баіцца зірнуць у вочы сваёй хаце, вёсцы, аднавяскоўцам. I да вечара будзе кукаваць тут, у пасёлку, а да Беліч падыдзе ўначы, падкрадзецца, што злодзей. А можа, здарыцца і такое, што не наважыцца ён і пастукацца ў дзверы роднай хаты, пастаіць на парозе, дакранецца рукою да клямкі, падыхае знаёмым з дзяцінства паветрам — і на ўсе чатыры бакі, што яму рабіць у роднай вёсцы. Які з яго цяпер настаўнік, чаму ён можа навучыць другіх, калі ў яго сям'і такое, такія цвецікі, такія ягадкі.

І Мар’ян кружыў па паселку да абеду, а пасля абеду не вытрымаў, падабраўся да базарнай плошчы, побач з якою месціўся і райком, і як прывязалі яго тут, узялі ў палон мужыкі і бабы, заклала вушы ад роднай гаворкі, засляпіла вочы ад сялянскіх світак, нязносных, што перажылі і вайну, картузоў, пашытых на паўвайсковы лад, з такога ж, як і вайсковае, сукна, з высокім верхам, тоўстым казырком; жаночых плюшавых жакетаў, так густа пасыпаных самасадам, што аж вочы на лоб лезлі; даўгарогіх стракатых хустак, завязаных пад падбародак, насунутых амаль што на бровы. I ва ўсім гэтым была нейкая трываласць, жыццёвасць, вера была: што б там у свеце і са светам ні рабілася, а мы вось такія, такімі былі, застанемся і будзем, ёсць у нас сваё слова, свае ўборы і звычкі. I Мар'ян не прыкмеціў і сам, як апынуўся ў райкомаўскім калідоры, а там ужо адступаць было позна. У райкоме ён зноў адчуў сябе франтавіком і паводзіў як франтавік. Не спыняючыся мінуў прыёмную і зайшоў у кабінет першага сакратара, не надта вялікі і пуставаты, шэра-аднатонны, як і сам пасёлак: стол, каля дзесяці разнамасных крэслаў з боку сцяны. I гаспадар кабінета пасярэдзіне, нібы ўжо чакаючы Мар'яна, і партрэт правадыра на сцяне. Сакратар нечым падобны на правадыра, можна сказаць, яго копія ў раённым выкананні, копія ад шматразовага і шматступеньчатага выкарыстання крыху бляклая, знявечаная, але і ўпрыгожаная. На сакратары, як і ў таго, на партрэце, такі ж кіцель, таксама, пэўна, міжволі прыжмурвае ён вочы. Толькі з партрэта глядзіць чалавек добры, мудры. А гэты, у кабінеце, жывы, затурканы, без таго адбітку вышэйшай мудрасці на чале, стомленасць на яго твары і маркота.

— Ну, франтавічкі, скора будзеце нагою дзверы адчыняць,— сказаў ён, трохі паморшчыўшыся, убачыў адразу, хто такі Мар'ян, адкуль ён. Мар'ян жа разлічваў убачыць у сакратарскім крэсле чалавека знаёмага, да вайны ён добра ведаў амаль што ўсё райкомаўскае начальства, але гэты быў, пэўна, з новых. I гаворка іх чамусьці не ішла на лад да той пары, пакуль сакратар не спытаў, што ў яго там, пад кіцелем, тапырыцца. Мар'ян збянтэжыўся:

— Ды так, дробязь... зайчык.

— Пакажы,— загадаў сакратар райкома.

Мар'ян скоса зірнуў на партрэт правадыра за яго плячыма, які ўжо загадзя, здаецца, усміхаўся.

— Давай, давай,— прыспешыў яго сакратар, відаць, прывык, каб яму падпарадкоўваліся. Мар'ян расшпіліў кіцель і выграб звярка з-за пазухі, трымаючы яго на далоні.

— Глядзі ты, і на самай справе касы,— здзівіўся сакратар, нібы разлічваў убачыць штосьці не менш за ваўка.— Адкуль ты яго, адкуль ён у цябе, навошта?