Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Ты, Мар'ян, нічога такога не прыкмеціў па фотакартцы?

— А што трэба было прыкмячаць?.. Усё разгледзеў.

— Не адмоў тады мне яшчэ раз паглядзець,— папрасіў палітрук.

Мар'ян, зразумела, не адмовіў. Разам яны схіліліся над здымкам. I ў Мар'яна задрыжалі рукі.

— Бачыш,— тыцнуў пальцам палітрук. Мар'ян бачыў ужо ўсё і без гэтага яго пальца. Чужое плячо было там, з боку дачкі, якая трохі адхіснулася ад маці. I добра б, калі толькі плячо,— астатак нямецкага афіцэрскага пагона не ўхапілі, не абрэзалі ножніцы ці брытва, таму і здымачак такі вузенькі, трэці быў на ім, і таго трэцяга абрэзалі, пэўна, пры святле капцілкі, таму што ў сажы была фотакартка. Сажа гэтая выступіла пад вачыма і ў Мар'яна.

— Ты пакуль што не надумвай нічога,— паглядзеў і зразумеў яго палітрук.— Напішы ёй, спытай, а лепш за ўсё на месцы разбярэшся.— I трохі памаўчаўшы: — Колькі табе гадоў?

— Ды пад трыццаць ужо,— адчуваючы сябе старым, выціснуў Мар'ян.

— Ну, дык і не хвалюйся. У твае гады ўсё яшчэ можна паправіць.

Пісаць жонцы Мар'ян нічога не стаў. Наогул перастаў пісаць пісьмы, шарахаўся ад паштальёна, баючыся яго, баючыся, што яму прыйдзе пісьмо. А атрымаўшы, адасобліваўся і паліў, як і тую фотакартку. Падпальваў яе, як падпальваюць уласную хату, разважліва і асцярожна, абдумана, пазбягаючы чужога вока, амярцвелаю рукою акуратна падсунуў да агню, калі згарэла, палкаю развеяў і попел. Фотакартку спаліў, але выпаліць з сэрца нічога не змог. Толькі раздзьмуў агонь, і цяпер ён разгараўся з кожным крокам, які набліжаў яго да родных мясцін.

Лес, па якім ішоў Мар'ян, нечакана кончыўся, як расступіўся, пакручастая сцежка, аббягаючы балота, прывяла яго да чыгуначнага палатна, за якім віднелася ўжо і ўскраіна райцэнтра. «Вось гэта разышоўся,— падумаў ён,— не прыкмеціў, як у пасёлак прыйшоў». Мар'ян узбіўся на насып, пасёлак ляжаў перад ім бы намаляваны цьмянымі фарбамі журботнага мастака ці ўбачаны вачыма дальтоніка. Аніводнай яркай фарбы, каляровай пляміны. Вясенняя зеляніна і тая змрочная, з налётам шэрага вугальнага пылу, скасабочаны, даваенны яшчэ вакзальчык. I аніводнай двух- ці трохпавярховай будыніны, усё скрозь аднаго росту, і ўсё як бы прысыпана тым жа вугальным пылам, попелам: перон, базар, вакзал, штабялі лесу на разгрузачнай пляцоўцы, чорны палын каля рэек, акроплены мазутам. I патыхала, пахла гэтым мазутным палыном, паравозным дымам, што вісеў над станцыяй, завесіў і першыя вакзальныя вуліцы. А яшчэ пахла тым, што ўелася ўжо ў косці Мар'яну, пахла вайною, порахам, гарэлым жалезам і крывёю. Вось толькі адкуль павявала ўсім гэтым, Мар'ян зразумеў, калі мінуў разгрузачную пляцоўку, рудаваты пакгаузік і штабялі лесу. За імі была звалка жалеза, скалечаныя танкі, нашы і нямецкія, больш нямецкія, нашы, пэўна, адразу ж рамантавалі, штабныя машыны, «вілісы», «мерседэсы» і проста жалезнае ламачча, адыходы вайны, так, горача было і тут. Мар'ян нават прысвіснуў. Тое, што вайна не абышла бокам і яго роднага краю, ён ведаў, але каб столькі перакрышыць жалеза... А колькі ж гэта чалавечых жыццяў загублена, і чаму, за што, за нейкую тупіковую станцыю, дзе, здаецца, ніколі нічога вартага не было, ні заводаў, ні фабрык, арцель інвалідаў вырабляла невядома для каго гнутую мэблю, крэслы, этажэркі з лазы. Хто іх толькі купляў, чаго б добрага, а лазы тут, сярод балот і дрыгвы, хапала. Не вельмі вадзілася тут і жывёла; помніцца, перад вайною, як абклалі падаткамі на воўну, людзі не тое што авечак і бараноў, кажухі стрыгчы пачалі. Заканчваліся, абрываліся, здаецца, тут усе дарогі і шляхі. Калі ёсць край свету, то вось ён, тут. I за гэты край свету ішла такая бойка. Мар'ян на тупіковай сваёй станцыі, ужо вызваленай, зразумеў, што за вайна прайшлася па зямлі. Недарэмна звер бяжыць за паратункам да чалавека. А які ж пасля такой вайны будзе ўратаваны чалавек, ці чалавек ён, калі пабачыў і паспытаў такое. Свет яго бацькоў і дзядоў быў вузкі, ён быў абмежаваны іх уласнаю хатай, аселіцаю, быў не даўжэйшы за шост, якім папіхалі яны свае лодкі-душагубкі, гонячы іх па рэках і азёрах. I ў неба падымаліся яны не вышэй вільчыка сваёй жа хаты ці дуба, які рос пры хаце, каб усцягнуць туды кола пад кубло буслам ці борць. Але гэты не надта шырокі, не надта глыбокі і высокі свет быў усё ж без трэшчын, паколатасці. Ён ведаў цану і чалавечаму жыццю, жыццё было мераю ўсяго, хаця, само сабою, здаралася ўсякае. Але менавіта толькі здаралася, не было паўсядзённасцю, побытам, калі памерці, што два пальцы абмачыць. Дзед, бацька саступалі дарогу кожнаму стрэчнаму-папярэчнаму, першымі здымалі перад кожным шапкі, цёмныя, зразумела. былі. Але ці сапраўды ўжо такімі цёмнымі і ці так ужо гнулі перад кожным яны плечы. Калі так, то хто ж тады зламаў хрыбціну гэтай жалезнай пачвары з чорнай свастыкай. А да гэтага яшчэ было з яго бацькам.