Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Якое сёння на календары чысло, які месяц, год, век які. Некалі мяне ўразіў хлопчык. Быў сонечны цёплы дзень, ён сядзеў на крапасной сцяне старажытнага замка, матляў нагамі, еў вішні, пляваўся костачкамі ў парослы чартапалохам роў і, убачыўшы прахожага, галёкаў што было моцы:

— Дзядзечка, каторы час?

Вякі былі пад ім, стагоддзі параслі травой. Яе паядалі худыя барадатыя козы, што пасвіліся па дне рова і каля старой падслепаватай каплічкі, рака, што колісь цякла каля замка, і тая сканала, вычарпалася, а хлопчык грэўся на сонейку, еў вішні і цікавіўся, колькі ўжо часу. Фантастыка. Але сёння, падобна таму хлопчыку, я таксама пытаюся, што за час б'е над зямлёю, які год ідзе, які век. Мой жа век кончыўся, спыніўся час, замёр у той самы дзень, калі я пачаў шукаць свой радок, той адзіны патрэбны мне, якога я так і не знайшоў. Было гэта дзве зімы і дзве вясны назад, а ў які год, які месяц, не помню. Я згубіў ім лік, заблудзіўся сярод зімак і вёснаў, блукаючы па іх, вандруючы між горадам і вёскай, між жывых і мёртвых, явы і прыдумкі. I гэта ўвогуле мяне не хвалюе, хоць я і добра ведаю, што з часам у мяне нелады, і не толькі з часам, разладжаны і сам я. I разлад гэты можа аказацца незваротным. Я жыву сярод ценяў, я чую пахі, якіх няма. Яны не адступаюцца ад мяне ў гарадскім метро і на вясковым прасёлку, на самоце і сярод людзей. I, як ні дзіўна, у аддаленасці, сярод людзей гэтыя цені, гэтыя пахі больш неадступныя, чымсьці тады, калі я набліжаюся да іх. Нібы і час, людзі кінуліся ісці назад, забыўшыся на сваё прызначэнне, забыўшыся пра тое, што вяртання няма, усё там, наперадзе, што толькі ракі адыходзяць задам. Я ведаю, час павінен працаваць, і ён, мусіць, працуе, ды толькі, здаецца мне, працуе не на мяне. А я хачу займацца тым, дзеля чаго, уласна кажучы, і імкнуў сюды, у гэтую глуш, звязаўся з хатаю, звязаў сябе па руках і нагах мінулым, з якога імкнуўся разгледзець дзень будучы, прыспешваючы будучыню, калупаюся ў мінулым. Гэта адбываецца яшчэ, пэўна, і таму, што перамяшалася, пераблыталася тут усё, збілася камяком: мінулае, сённяшняе і будучыня, сплялося, як сплятаецца зелле, пырнік, асот, васількі, свірэпа з жытам ці аўсом на некалі добрым, але занядбаным полі.

Век дваццаты, пад сонцам якога добра родзіць пустазеллем ніва, шчасліва ўжываецца з векам дзевятнаццатым, мінулым ужо, і будучым дваццаць першым, сонца якога з аднаго боку зайшло, а з другога яшчэ не ўзышло. Так незразумела, у якім вымярэнні, у які час праходзіў суботнік у вёсцы. Гаворка аб ім пачалася яшчэ восенню ў бездараж, калі калгасны, прыстасаваны, каб вазіць у школу дзяцей, грузавік паламаўся каторы ўжо раз, не пераадолеўшы Курскай дугі. Перад той дугой вадзіцель так раскачагарыў яго, што грузавік паспрабаваў нават узляцець, пачаў ужо набіраць вышыню і праляцеў метры тры, але вымушаны быў прызямліцца. Прызямленне прайшло не вельмі ўдала. Нябойса, які надарыўся ў тым грузавіку, ехаў са школьнікамі ці то ўжо на работу ў горад, ці то яшчэ толькі на вучобу ў ГПТВ, таксама ўзляцеў, але ў сярэдзіне машыны, у будцы. Палёту яго перашкодзіла столь будкі, ён, праўда, прабіў столь, вытыркнуўся галавой з ачумелымі вачыма пад хлюпотнае неба, а плечы, даволі шырокія, захраслі. Грузавік усімі чатырма гумовымі лапамі хлюпнуўся ў гразь, штосьці ў ім рохнула між тых лап, засыкала, грузавік яшчэ намагаўся выдзерціся з той гразі, хітнуўся туды-сюды, зразумеў, што дарэмна, і аціх, чхнуў і заглух матор.

— Ты жывы, Іванчык? — прапішчаў хтосьці з малодшых школьнікаў.

— Не бойса,— не ўпаў духам, здаўленым голасам адгукнуўся Іванчык.

— А што там, наверсе? — нясмела пацікавіўся ўсё той жа тонкі галасок.

— Не бойса, добрая пагодка, дождж ідзе, дайце шапку.

— А галава цэлая? — гэта ўжо цікавіліся ўсе, хто ехаў у грузавіку.

— Ці вы дурныя ўсе там, шапку ж прашу.

Галава ў Нябойсы была цэлая, у гэтым пераканаліся мінут праз пяць школьнікі і шафёр. Яны нават абмацалі яго галаву, здзівіліся і пачалі адносіцца да яе з павагаю. Пачалі ставіцца з павагаю і да Нябойсы: во гэта галава ў хлопца, што ў касманаўта, фанеру і бляху прабіў, цыгарэту ў рот уставілі, з вушэй дым ідзе, курыць сабе, хоць бы хны. А грузавік жалезны, а адразу ж паламаўся, ён паляцеў, і ў ім усё, што не здатнае лётаць, паляцела: восі, карданы, масты і будка сапсаваная з прабоінай наверсе.

Мо напалоханыя гэтай будкай, машыны ў тую восень больш не рызыкавалі браць штурмам Курскую дугу і блізка не паказваліся ў вёсцы. Хлеб у магазін завозіўся трактарамі і зрэдку, ад выпадку да выпадку, калі рабіў хоць адзін з трох вясковых тэлефонаў. I гэтае перарыванне, непрадказальнасць у іх працы можна было, канечне, зразумець. Не вытрымлівалі яны напалу, саромеліся слоў, што гаварылі ў іх. Не маглі вытрымаць. Гэтым, мусіць, растлумачваецца і тое, што сяльчане часцей за ўсё дазвоньваліся да міліцыі. Званілі туды не таму, што нешта ў іх здарылася, хтосьці кагосьці паганяў, пабіў ці зарэзаў, крый божа, патрабавалі ад міліцыі хлеба. Дзіўна, канечне, пра гэта гаварыць, звяртацца з гэтым да міліцыі. Але так было. А з другога боку, падпарадкоўваючыся зноў жа логіцы вёскі, нічога дзіўнага: хто, як не міліцыя, павінна дапамагаць людзям, расследаваць бяду. А яшчэ былі званкі ў ваенкамат. Але карысці ад іх, зразумела, ніякай. I невядома было, ад каго можна дабіцца дапамогі, з якога боку чакаць яе. I ўсё часцей і часцей сяльчане спыняліся на тым, што дапамагаць сабе трэба самім, усёй грамадой, суботнікам ці васкрэснікам выходзіць на дарогу. Цяпер, канечне, гэта немагчыма, восень жа, восень жа восень, усе ў полі, трэба ўпарадкаваць, што дало лета. Дачакацца, калі можна будзе ўздыхнуць вальней, запрасіць начальства сабраць сельскі сход, прыйсці на яго абавязкова ўсім. Прыйсці і не маўчаць, як маўчалі дагэтуль. Выказаць усё. I было між вяскоўцаў абгаворана, што яны скажуць, з чым прыйдуць на сход: не, не будуць больш прэць моўчкі ў кажухах, кожны душу расчыніць.