Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Не, самі не справімся. Трэба вызываць пажарную.

— Тэлефоны не робяць.

— Што ж рабіць, што ж пачаць. Што тут нас ёсць, інвалідная каманда, вёскі, хат не адстаім.

— Канец, аджылі, згарым.

I гэта прагучала як прыгавор. I было прыгаворам, і дарослыя падпарадкаваліся яму. Увагналі ў зямлю лапаты, прыстылі, замерлі, склаўшы на дзержакі рукі, стоўпіўшыся каля Калістратавай хаты, сумнай, разгубленай, хаця яе і ўбераглі ад агню. Разгубленай, таму што ў вокны яе чырвонымі сполахамі працягвала пляскацца вогненная лава ляснога пажару, які адступіў ад вёскі, але не сціх. Хата бы адчувала, што наканавана ёй, які чакае яе лёс, і скаралася яму, прымала яго. А дзеці адмовіліся скарыцца. Адразу, як толькі прытушылі агонь каля сяла, кінуліся ратаваць лес. Пайшлі на агонь як не з голымі рукамі. Не было ў іх руках ні лапат, ні сякер. Напачатку ніхто з бацькоў і ў разлік іх не браў, Ніхто не звяртаўся да іх, ні аб чым не прасіў, ніхто імі не камандаваў. Яны ішлі на агонь і ў агонь самі, пакінуўшы ззаду бацькоў, забыўшыся на іх, нібыта іх і не было, нібыта яны засталіся на гэтым свеце адны. I гэты агонь, здаецца, быў ужо вядомы ім. Яны ўжо даўно зведалі яго нораў, ведалі, як утаймоўваць яго, бы прайшлі ўжо некалі праз яго ні вельмі доўга рыхтаваліся да яго. Углыбіліся ў лес. З краю ляснога пажару Іванчык прыгнуў і зламаў маладзенькую, але гонкую, метры на тры альху. Па яго прыкладу выбралі па альховым кусціку сабе пад сілу і іншыя, а хто не адолеў дрэва, той узброіўся проста палкаю, альховымі і бярозавымі дубчыкамі. I, сцёбаючы, хвастаючы, хто тым дубчыкам, бы заганяючы ў хлеў парася, колючы суком, шугаючы кустом, усе яны сталі адзін за адным, як салдаты ці касцы, і накінуліся, напалі на агонь. I паступова пачалі цясніць адціскаць агонь, выбіваючы суччам зубы яму, выдзіраючы веццем з тых зубоў спажыву, лісце, траву, маладыя дрэўцы, галавешкі прытоптвалі ботамі і чаравікамі, заціралі нагамі злосныя іскры.

— Так, хлопчыкі, так, дзеткі,— падбадзёрваў іх Калістрат і іншыя сяльчане, што прыспелі ўжо на дапамогу ім з лапатамі і сякерамі. Але гэтыя іх дарослыя лапаты і сякеры былі тут амаль непатрэбныя. Зямля так удзірванела, так была абвіта каранямі дрэў, што і зубамі яе не ўгрызці. I мужчыны і жанчыны толькі бязладна мітусіліся вакол сваіх дзяцей, перашкаджалі ім. Але дзеці адносіліся паблажліва да сваіх бацькоў. I не падобныя былі яны зараз на дзяцей, надта ж ужо сур'ёзныя і маўклівыя. Усё як бы пераблыталася, памянялася месцамі на тым пажары, старыя ператварыліся ў дзяцей, а дзеці састарэлі. Старыя крычалі, дзеці маўчалі, гучна толькі пераводзілі дух, распрамляючыся і прыглядаючыся да голага лесу, па якім расцякаліся вогненныя ручаі. Расцякаліся моўчкі, бязгучна, нідзе, ніадкуль ні птушынага ўскрыку, ні звярынага шораху, бы вырвалі ў лесу язык, ён знямеў, аглух і аслеп. I людзям перадаліся яго глухата і зняменне. Дарослыя і дзеці моўчкі пакінулі лес, загнаўшы пажар у балота, утапілі яго ў тым балоце, закінулі ў чорную сонную ваду калы і сучча, бы грэбавалі ім, як грэбуюць палкай, якой забілі гада. Дарослыя пацягнуліся да вёскі, пацягнуліся адчужана і разбродліва, бы таксама грэбавалі адно адным, а дзеці як скрозь зямлю праваліліся, зніклі гуртам і адразу, нібы іх і не было. Разбрыдаліся па сваіх хатах па-зладзейску, не развітваючыся, святла ў хатах ніхто не запальваў, упраўляліся ў прыцемках. У прыцемках Калістрат намацаў на стале нож, адрэзаў добрую лусту хлеба, намазаў яго мёдам, сеў на лаву, адкусіў і заплакаў. I мёд у той вечар елі амаль у кожнай хаце. Па цэлым вядры набралі яго з борцяў Калістрат з Ахрэмам і Лукашом. То была апошняя даніна мёртвых жывым. З дваццаці трох сямей Калістратавых пчол ацалела толькі адна. Ацалела, але ці будзе яна жыць — гэтага ніхто не ведаў. Ляснулі пчолы. У тую ж ноч ляснуў і дзетдомаўскі сад. Лёг бязгучна і ціха пад зацягнутымі дымам вясковымі зоркамі, апошні раз драпануўшы неба веццем з ужо набраклымі, бухматымі пупышкамі. У чатыры сякеры ўзялі яго Місцюк з сынамі і Якім Паніхіда, які таксама пажадаў нарэшце перабрацца ў вёску.

Даўно, яшчэ як толькі памёр Мар'ян, не паспеў і астыць, хтось з сяльчан, вешчуноў і прадракальнікаў, кінуў слова: «Усё, цяпер чакайце канца, канец надыходзіць і дзетдомаўскаму саду». А ўдзень, калі выносілі Мар'яна, Місцюк напіўся і скакаў у садзе. Пра гэта ведала ўся вёска. Ведала, што Місцюк намерваецца паставіць хату ў дзетдомаўскім садзе, жыць там самому ці адсяліць туды сыноў. Але ніхто з сяльчан не даваў веры, што гэта ўдасца яму. Есць жа святыя, чыстыя, як, зрэшты, і нячыстыя, мясціны, куды чалавеку заказана лезці, грэх, калі ён не вырадак, мае розум і сумленне. Нячыстымі ў вёсцы лічыліся Ніўкі, там пужала. Рассоўвалася зямля, і хтось падымаўся з той зямлі, блукаў уначы ценем, стагнаў і пагражаў. I страляў уначы, асабліва ўлетку. Ніўкі, як толькі пачынала змяркацца, імкнуліся абыходзіць бокам. На дзетдомаўскі сад заглядаліся, калі ён выкідаў квецень. То быў дзіўны час, дружны і спорны. Сціхалі ўсе ветры, паўднёвыя і паўночныя, каб чулі і глухія, як поўніцца, вызвоньвае пчалою неба, што пялёсткам прыпала да зямлі, і такое ж чыстае, як пялёстак бэзу, што распусціўся на золку, пялёстак яблыні. Пах садовай квецені перабіваў усе іншыя пахі. I сыходзіць ён не ад садоў нават, не ад дрэў у квецені, сама зямля, здаецца, дыхае ім, абвалаквае сваім дыханнем усё жывое, што разумее і шануе жыццё і сябе. У такую пару і людзі, здаецца, робяцца больш добрымі, падобнымі да кветак. I не толькі людзі, не рэдкасць у той час убачыць вясковага ката ці сабаку з абвіслым вухам, што, схіліўшыся да кветкі, задумліва і адрачона прыглядаецца да яе і нюхае яе. I калі б на тую хвіліну ўдалося зазірнуць у вочы таму сабаку, то можна было б змеціць, што яны разумныя, свеціцца ў іх невыказная думка, сабака пакутуе ад немагчымасці выказаць яе, загаварыць па-чалавечы. У такую пору ў сабак мяняецца голас, самыя злосныя з іх стараюцца брахаць не так груба, нібы баяцца напалохаць усё тое добрае, што перадалося ад квітнеючага саду людзям, а гэта значыць — і ім.