Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Мар'ян устаў, устаў і Паніхіда. Дзень быў усё такі ж хмурны. Лес стаяў голы, без адзінага лісціка, і зямля без травінкі, чорная. Паніхіда, пэўна, каб лепш расла трава, пускаў палы. I ўсё ўкруга яго хаты было выпалена. I сама хата стаяла сярод гэтых палаў, лятучага травянога попелу, якім забаўляўся вецер, як вялізная галавешка, ашклянелымі вачыма пазірала на раку, у снулую шэрую далячынь.

— Ты б хоць электрычнасць правёў,— зірнуўшы на гэтыя вокны, сказаў Мар'ян.

Паніхіда не адазваўся, маўчаннем сваім даў зразумець, што гаворыць ён глупства. I на тым яны развіталіся, разышліся, як і не бачыліся, не сядзелі, не гаварылі, не было пра што ім, двум старым, гаварыць, не было пра што ўспомніць, хаця ў абодвух ужо за плячыма жыццё. Жыццё няроўнае і ў няроўны час.

Аб сустрэчы з Паніхідам Мар'ян прыгадаў, калі быў ужо каля помніка, набліжаўся да яго пацяжэлымі нагамі, як баючыся кагосьці патрывожыць, стаптаць траву, бы трава гэтая зрабілася раптам недатыкальнаю, была даражэй за бацьку, і ўсё вакол, здавалася, сочыць за кожным яго крокам, сочыць, куды ён ступае, куды і як глядзіць, пра што думае, слухае, як б'ецца яго сэрца. А сэрца якраз і не білася, замерла, стаілася, адазвалася, затахкала толькі ў грудзях, калі ён паклаў руку на шэры бетон, мокры ад дажджу, бы ўліты слязьмі. «Добры дзень, бацька, добры дзень, дзядзька». А там, дзе павінны былі стаяць бацька з дзядзькам, пуста. Тырчаў толькі жалезны штыр, як і ў тым помніку, які ён бурыў разам з Якубам і Місцюком. Пастамент быў пусты і голы, бела заседжаны птушкамі, якія праляталі тут і заставаліся нанач, груганнём, што грудзілася і цяпер каля бетонкі, сарокамі, што вытыркалі хвасты і галоўкі з голля груш-дзічак, якія раслі непадалёку, вераб'ямі, што клубіліся ў голлі тых жа груш, клубіліся і крычалі, бы перасцерагалі яго, каб ён не зліўся з каменем, у які ўвайшлі яго рукі. I ён паслухаўся іх, адвёў руку, ашчадна, відушча прайшоўся ёю па чыгуннай літай дошцы, якая сцвярджала, што помнік гэты, месца гэтае на пастаменце сапраўды занята Іванам і Міхаілам Знаўцамі, яго бацькам і дзядзькам. Чыгун быў таксама вільготны і халодны, як і камень, у настыласці яго, здавалася, адчуваўся дакор. I Мар'ян пагадзіўся з тым дакорам. «Вінаваты»,— сказаў ён з горыччу, хаця і не ведаў, не мог адказаць, у чым яго віна. Ці вечная гэта віна жывых перад мёртвымі, ці штосьці іншае: не так ён жыў, не тое, што трэба, рабіў, хадзіў не тымі сцежкамі, вось таму і агаліўся пастамент. З аднаго боку, дык ёсць, здаецца, што ўспомніць у жыцці, было салодкае, хапіў і ліха: вайна, служба, сям'я, дзеці, праца. А з другога, дык ці з гэтым ідуць да тых, каго ўжо няма, ці ж гэтага яны чакаюць ад іх там. Тут, канечне, усё ясна: пражыць бы дзень, а там дзе дзень ці ноч бясконцыя? Калі сам ён адыдзе, ці будзе ж так бясконца доўжыцца жыццё? Ён апошні мужчына з роду Знаўцоў. Ён працягвае гэтае жыццё, доўжыць яго як можа, не сваё, а тое, што было да яго і застанецца пасля яго. Толькі пытанне, ці застанецца. Школу зачынілі, і ён ужо ніхто, пенсіянер, хаця ўсё яшчэ цягнецца. Хутка зацвіце на школьным участку бульба, нальюцца яблыкі ў дзетдомаўскім школьным садзе. Наліваюцца ўжо, хаця сёння яны нікому і не патрэбны, і яму самому не патрэбны. Ён у рот не бярэ тых яблык з таго дня, як дзедка выцягнуў яго з дрыгвы. А сад сёння мае кожны ў вёсцы, але зноў жа: няма каму есці яблыкі з тых садоў, худоба ўжо набіла аскоміну. Прыеліся яблыкі не тое што людзям, а нават і худобе. Летась, наеўшыся яблык і сліў, здох нават кабанчык. Абкармілі яго слівамі, не было куды падзець іх. Лукаш прывёў ветэрынара, але той рабіць што-небудзь кабанчыку адмовіўся, зірнуў на яго і адразу ж выдаў: «Капец бабушкінаму кабанчыку».

Павярнуўся і пайшоў прэч... I дарога ў вёску непраезджая, Курская дуга паміж вёскай і ўсім астатнім белым светам.

«З чым жа я прыйду да вас»,— падумаў, адчуваючы, як ад настылага металу і каменя холадна і на сэрцы і пачынае варушыцца ў грудзях асколак, што асеў там з вайны, пачынае дзерці па жывым целе, меціць у сэрца. I вось-вось працюкне, праклюне яго, і здарыцца тое, ад чаго выратаваўся ў сорак чацвёртым, ляжа ён каля пустога пастамента і не падымецца. Боль быў такі востры і зацяжны, што Мар'ян вымушаны быў сесці. Ён прысланіўся плячыма да пастамента, прыціснуўся да каменя болем, лапаткамі, сэрцам, бы перадаваў той свой боль каменю, тым, хто некалі стаяў на гэтым камепні, каб яны таксама адчулі, як цяжка яму, адчулі яго сэрца і жалеза ў ім. Калі ўжо і кранецца асколак, праклюне сэрца, выйдзе вонку, то хай упадзе на камень. На камень, і нікуды больш. I спрахне, саржавее тут. Ва ўсе чатыры бакі спяшалася машынамі, віравала жыццё. Дыханне яго, узвіхуранае грузавікамі паветра дападала і да яго, датыкалася яго твару, ён адчуваў, як уздыхае і зямля ад цяжару колаў машын, што жэрлі, падміналі пад сябе дарогу, вочы яго былі адплюшчаны і якраз скіраваны на тую дарогу, але ён не бачыў яе. Усё ў ім застыла і наструнілася, бы акасцянела. I было больш каменным, чымсьці сам бетон пастамента. I збоку здавалася, нібыта ён сышоў з таго пастамента, сышоў, сеў і зліўся з ім. Пырскнуў хуткі і халодны дождж. Пырскнуў і застыў дробнымі кроплямі на яго твары, як на шляпцы апечанага ўжо восеньскімі халадамі старога грыба. Колам раскацілася па ўсім небе вясёлка, як высмактала яго боль. Ён падняўся, пацалаваў пастамент, пагладзіў яго, але неяк адчужана і хапатліва, таму што думкі яго былі ўжо не тут, а там, у лагеры, над якім, ён бачыў, завіслі і чорна кудлаціліся хмары. Увесь час пазіраючы на тыя хмары, ён спорна закрочыў па бетонцы. Але спадарожных машын не спыняў, не прасіўся падвезці. Прыйшоў у лагер пешкі. Дождж прыхапіў яго толькі злёгку. Вечарам, як і абяцаў сакратар, прывезлі коўдры і матрацы. А раніцою «хуткая дапамога» адвезла яго ў горад.