Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Якім Трахімавіч Паніхіда, дваццатага года нараджэння, ураджэнец вёскі Залессе,— ударыў ён словамі між лапатак яму, і Паніхіда як стаяў з узнятымі над сеткаю рукамі, так і павярнуўся да яго, не апусціўшы рук. Маленькі тварык у даланю ўвабраць можна, увесь спярэшчаны маршчынамі, пляміста, няроўна парослы шчэццем і пухам, маленькі палахлівы чырвоны лобік і вочы маленькія, але нечакана хуткія і з блішчынкамі.

— Апусці рукі,— загадаў яму Мар'ян,— бачыш, і ў мяне ж у руках нічога няма.

— А на душы, а на сэрцы?

— Што на душы і на сэрцы, цябе не тычыцца. Прызнаў?

— Прызнаў, прызнаў.

— Расказвай.

— А пра што расказваць, пра што расказваць, як я без віны шэсць гадоў лес валіў і потым свету белага не бачыў...

— Пра гэта не трэба. Гэта ты дзецям сваім закажы, каб яны не пайшлі па тваіх слядах.

— А што ты ведаеш пра мае сляды. Я ногі пазбіваў да крывавых мазалёў. Я не ішоў, ісці не здолеў, я поўз, поўз па тым балоце. I рукі памарозіў. Глядзі, глядзі, вады і ветру, сонца баяцца цяпер мае рукі. I снегу таксама баяцца...

— Ах ты бедны, ах ты няшчасны, пашкадаваць мне цябе... Паліцэйская шкура. Ногі ён збіў, рукі памарозіў, пакутнік.— Мар'ян ухапіў Паніхіду за каўнер і падняў над зямлёй.

— Пусці,— не папрасіўся, а хутчэй загадаў яму цяпер Паніхіда ўжо.— Нічога ты з мяне не вытрасеш і не выб'еш. Усё ўжо вытраслі і выбілі. Страх таксама.

I страху сапраўды не было ні на твары Паніхіды, ні ў вачах яго. Стомленасць, нейкая нават туга і злосць. Гэтая стомленасць, туга агарнулі і Мар'яна.

— Мала табе далі,— сказаў ён, адпускаючы Паніхіду.— Калі б была мая воля...

— Яно і добра, што сёння не твая воля... Хочаш, паслухай, як чалавек, а не хочаш, ідзі прэч. А бацьку твайму дзякуй. Яму я і сёння ў ногі пакланюся, не вінаваты я перад ім, хочаш вер, хочаш не вер, не вінаваты.

— Расказвай.

— Пайшлі прысядзем, гаворка доўгая. Усё жыццё маё перавярнуў той дзень.

Яны селі каля сеткі на дубовай калодзіне. Мокрая яшчэ сетка трохі пакалыхвалася на ветры, раняючы на твары ім кроплі вады і вадзяны пыл, скрэбліся ў абвіслай тоні абымшэлыя ракі, хмурылася вясенняе неба. Яны сядзелі пад ім, амаль аднаго веку, сядзелі і маўчалі, і думалі, пэўна, пра адно і тое ж, таму што Паніхіда раптам сказаў:

— Што табе гаварыць пра вайну, пра вайну нічога нескажаш, сам ведаеш, ваяваў, успомні.

Мар'ян успомніў сваю вайну. Паніхіда казаў праўду, нечага было яму расказаць пра яе.

— Пра вайну так,— сказаў ён,— няма чаго гаварыць. А ты раскажы, як здрадзіў, як за немцаў біўся, я ж на іх баку не быў.

— I я не быў. Трэці Беларускі, Варшава, Берлін — вось мая вайна... А здрада... Прыйшлі карнікі, выперлі зхаты, вінтоўку сунулі і павялі.

— Усё так проста.

— А што складанага. Нашы адышлі, немцы прыйшлі...

— Не трэба, Якім. За тое, што было ўчора, усе мы знайшлі сабе апраўданне. I я не суддзя табе, а ўсё ж скажу. Нам з табою ўжо не час прыкрывацца і апраўдвацца былым... Сённяшняе былым апраўдваць трэба. А калі мы не можам апраўдаць, значыцца, нагадзілі, напаскудзілі. Нагадзілі, напаскудзілі, не падумалі пра старасць, калі прыкрыцца сёння няма чым. Накрыўка маленькая, схаваеш галаву, ногі тырчаць, захутаў ногі — галава мерзне, вось так і жывём, то галаву, то ногі грэем і нічога сагрэць не можам... Давай пра бацьку.

— Я яго ведаў і да таго часу, і ён мяне ведаў. Не разгрэўся ў нашай хаце, вяртаючыся з таго берага. I тут, толькі выйшлі мы з сяла, кажа ён мне: «Уцякай, хлопчык, адсюль, уцякай». А куды ўцякаць. Два дні ён нас вадзіў. Я ж таксама ведаю, куды ісці, у які бок. Бачу — не туды вядзе. Маўчу. А немцы, бачу, аўтаматамі яго сцерагуць. На другі дзень зрабілі мы круг па востраве, і я ўжо з дарогі збіўся, дзе заходзіць, дзе выходзіць з той дрыгвы, не ведаю. А тут яшчэ сняжок пасыпаў. Пазіраю на твайго бацьку, і ён на мяне пазірае. Шапку сваю, бекешу, зняў, як развітваецца. Дуб перад ім, дзесяці чалавекам не абняць. Хітнуў разы з два бацька твой галавою мне. Я і зразумеў. Бокам, бокам і ад яго ходу. А бацька твой прысланіўся плячыма да дуба, лысіну выцер і гаворыць немцам: «Усё, хлопчыкі, усё, прыйшлі. I вы прыйшлі, і я, хлопчыкі, прыйшоў». Немцы да яго, а я ў кусты. I тут аўтаматы ўдарылі. Хлусіць табе не буду. Як паклалі твайго бацьку, не бачыў. Як стаяў, бачыў, хораша, красіва стаяў, чакаў кулі, што чаркі. Парабіў, упрэў, стаміўся, бекешку зняў галаву астудзіць, ружовы ўвесь, і пара ад яго, і ўсмешка на губах, ну, вось і ўправіўся. Час і на спакой. На вечны спачын. Як чаркі, смерці чакаў. Так, пэўна, і прыняў яе, не бачыў, як лёг. Улягаў, бег, што заяц. I па мне стралялі. I з усіх бакоў страляніна ўсчалася. I хто ў каго ўжо там страляў, не ведаю. А я яшчэ два дні поўз з таго балота, з той дрыгвы. Ногі збіў, рукі памарозіў, і сёння, як што на дождж ці то снег...