Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Як вы лічыце, раён наш багаты ці бедны? — спытаў ён Мар'яна.

— Не ведаю,— шчыра прызнаўся Мар'ян, прыгадаўшы сваю хату: багатая яна ці бедная. Увогуле, звычайная, нармальная, усё, што павінна быць у ёй, ёсць. Чатыры пакоі, калі ўлічваць і кухню, два сталы. Адзін — абедзенны, другі — для работы і гасцей, люстра, шафа, канапа, ложак, радыёла, тэлевізар. Рэчка пад хатаю, і возера, і дубняк, а за ім лугі, сенажаці.

— Не, не з бедных наш раён,— паправіўся Мар'ян.

— Я таксама так лічыў, пакуль не сеў у гэта крэсла,— сакратар хітнуўся на крэсле, усміхнуўся: — Гэта гаворыцца толькі так — крэсла. А на самай справе... Не з апошніх быў наш раён у час рэвалюцыі, у вайну. Партызанскі край. Узяць бы, напрыклад, вашага бацьку. Сусанін. Ды вы ж мо не ў курсе ўжо справы, вырашылі паставіць вашаму бацьку і дзядзьку новы помнік.

— А стары?

— А стары састарэў.

— I куды вы яго? — сцяўшыся, спытаўся Мар'ян, прыгадваючы, што ў жыцці яго нешта было ўжо звязана з тым старым, састарэлым помнікам.

— Як і ўсё старое... Вам непрыемна?

Мар'яну сапраўды зрабілася прыкра, ён успомніў, прыгадаў, што было ў яго звязана са старым, састарэлым помнікам. Асенні сад. I ён з Місцюком і Якубам у тым садзе. Яма пад яблыняй, як магіла...

— Нядобра гэта,— сказаў Мар'ян.— Няхораша.

— Чаму? — хуценька спытаў яго сакратар і кінуў на яго калючы і адчужаны позірк.

— Не ведаю... Але калі ўжо стаіць помнік, не варта яго на сметнік. Лепш ужо і не ставіць. Да ўсяго ў бацькі і дзядзькі ёсць родная ім вёска. Вёска, у якой яны нарадзіліся. Вось туды яго і трэба было прывезці, у сад, які пасадзілі дзеці, за якіх яны загінулі.

— Не падумалі,— сакратар крыху памарудзіў.— Вы правыя, іншы раз мы спяшаемся разбурыць старое. А яго не трэба бурыць. Трэба пазбаўляцца інерцыі, прывычкі. Колькі гадоў гавораць пра наш раён: партызанскі край, партызанскі край. А што за гэтымі словамі? Учора па райцэнтры прайшлася бура. Ветрам паваліла пару слупоў. I ў мяне праблема, дзе знайсці тэхніку, людзей, каб паставіць на месца тыя слупы, нацягнуць дрот. Збяднеў наш раён, збяднеў. Усе абагналі нас, а мы топчамся на месцы, на мінульшчыне...

— Гэта значыцца, не будзе і дарогі ў наша сяло, як зрабілі Курскую дугу, так яна і стаяць будзе?

— Пакуль не даходзяць рукі да дарогі. А коўдры знойдзем. I матрацы дадзім. Колькі трэба?

— Ды хаця б камплектаў трыццаць, для малодшай групы.

— З яфрэйтарскім зазорам?

— Якім зазорам? — не зразумеў Мар'ян.

— Як звычайна. Просяць трыццадь, трэба дваццаць пяць, дадуць дваццаць. Дзякуй і на тым.

— Без зазору,— сказаў Мар'ян.— Трэба роўна трыццаць.

— Будзе трыццаць,— падміргнуў яму сакратар.— Мы цяпер займелі багатых шэфаў. Завод маторны будаваць у раёне будзем. Будзе ў горадзе каналізацыя, а ў піянерлагеры — матрацы і коўдры. Даставім вечарам. Можаце спакойна ехаць да дзяцей у лагер.

...Але адразу ў лагер Мар'ян у той дзень не паехаў. Ён папрасіў шафёра падкінуць яго да скрыжавання дарог, дзе стаяў помнік бацьку і дзядзьку, але вылез ён задоўга да гэтага скрыжавання. Толькі выпнуўся гарбом мост цераз раку, толькі яны мінулі яго, ён спыніў машыну і адаслаў яе ў лагер. Шафёр пратэставаў:

— Як жа вы без машыны, я пачакаю.

— Едзь, як-небудзь дайду, едзь,— сказаў ён з прыкрасцю. Машына яму сапраўды была не трэба, а шафёр, прысутнасць чужога чалавека яшчэ і перашкаджалі. Яму хацелася застацца на адзіноце, не спяшаючыся падысці да бацькі з дзядзькам, падрыхтавацца да сустрэчы з імі, настроіцца на яе. Не так ужо часта даводзілася яму сустракацца з імі. I вінаваты ва ўсім быў помнік. Калі б іх пахавалі дзе-небудзь на вясковым могільніку, у звычайнай магіле, пад звычайным абеліскам, мо ён праведваў бы іхі часцей. А тут, на раздарожжы, на скрыжаванні чатырох дарог, дзе заўсёды тоўпіліся людзі, было тлумна і мітусліва, ён саромеўся з'яўляцца. Здавалася, што людзі, якія чакаюць аўтобусаў і спадарожных машын, ведаюцьяго, пазіраюць толькі на яго. Да таго ж і каля самога помніка амаль заўсёды таксама стаялі людзі, ніколі не абыходзілася, каб хто-небудзь ды не сказаў:

— Глядзі ты, сярод лесу пры дарозе і такі помнік. Сусаніны.

У словах тых, мусіць, нічога крыўднага не было, але яны краналі яго, калолі яму, аддалялі яго ад бацькі з дзядзькам. У бетоне яны не належалі яму, стаялі як напаказ усім. Не так, як жылі, і не такія, якімі былі пры жыцці. Стаялі далёка ад сваіх могілак, далёка адышоўшыся ад тых мясцін, дзе жылі, загінулі і былі пахаваны. Магілка дзядзькі на вясковым могільніку. А дзе быў пахаваны бацька, і ці быў ён пахаваны, Мар'ян не ведаў, хаця і сёння жыцы яшчэ адзіны сведка смерці бацькі, Яхім Паніхіда, Янот. Янот быў у тым карным атрадзе, які бацька завёў у балота, багну, дрыгву, аб гэтым Мар'ян даведаўся ўжо з матэрыялаў следства. I доўга шукаў таго Янота па ўсім свеце, далёка шукаў, а ён аказаўся побач, адседзеў пасля вайны ўжо свае шэсць гадоў, адбыў пасяленне і прыехаў сюды, у родныя мясціны, атабарыўся на хутары за ракою. Калі Мар'яну сказалі пра гэта, ён не паверыў. Плавам сярод вясны, па халоднай вадзе кінуўся да Паніхіды. Той быў дома, развешваў сушыцца на дрэвах каля хаты сетку, Мар'яна як і не бачыў, не бачыў, як ён плыў па рацэ, трымаючы на вісу апратку, потым выкручваў сподняе, апранаўся і ішоў да яго хаты. Не зірнуў у яго бок, калі Мар'ян і спыніўся перад ім, старанна чысціў сетку ад травы і сучкоў, што нанесла вада, рыбу з яе ён выбраў яшчэ раней. Заставалася выцягнуць толькі дзве ці тры трэсачкі ды некалькі ракаў, азёрных, у чорных замшэлых панцырах. Паніхіда злосна ламаў ім клюшні і лапы, адрываў шыйкі, крышыў панцыры і кідаў усё гэтае крышава сабе за плечы, бы адбіваўся ад Мар'яна, праганяў, як сабаку, ад сваёй хаты. I, наглядаючы, як маленькі чалавечак у фуфайцы і зімовай шапцы распраўляецца з гэтымі ракамі, Мар'ян падумаў, што гэта іменна і ёсць той Паніхіда, які патрэбны яму і якога ён так доўга шукаў. I ён не дазволіў яму спратаць сетку: