Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах. Том 2

Вяртаюся я, а Смарагд выйшаў з вёскі і ўжэ здалёк мяне выглядае. Так, бедны, нерваваўся, што мама яму наварылі падабедак, наварылі абед, а ён на ежу і не глянуў. Ці баяўся, што я з грашыма ўцяку, ці што бандзіты мяне аграбяць,— хто яго ўжэ ведае. Так бедны нерваваўся.

Ну, вярнулася?! —- падскочыў да мяне і аж пацалаваў.

Тады выняў з той пачкі 25 злотых ды гаворыць:

На, Вера, табе за фатыгу. Няхай тато закажа табе самыя лепшыя чаравікі!..

Чаравікі каштавалі 15, шчэ 10 злотых засталося...

Калі я вярнулася з Сацілавіч, Смарагд на другі дзень пачаў з намі развітвацца ды гаварыць, што хутко пра яго пачуем, што ўсе газеты будуць пісаць, а ён сам сядзе ў турму.

Сказаў так мужыкам, бы загадку загадаў, і сам паехаў. А праз тыдзень вяртаецца памешчыкаў сын з горада ды гаворыць:

А ваш бацюшко мітрапаліта забіў! З ліворвера! У кабінэце!

Потым чуем — з вёсак паўцякалі папы-уніяты...

Аж нарэшце з варшаўскай турмы прысылае раптам Смарагд пісьмо да таты. Просіць:

«Пашыйце мне дзве пары бялізны, цывільную рубашку ды сякія-такія нагавіцы, бо мне нельга быць духоўным».

Тато з'ездзіў у Пескі да яўрэяў, і тыя за адзін дзень усенько панашывалі — аж на 52 злотых. Калі тато сказалі, каму ўсё гэто, краўцы ўзялі толькі палову.

Праз паўгода мы ўсе ездзілі ў Варшаву на суд. Адвакатаў тых наз'язджалася з усянюткаго свету, ды ўсе файныя, лысыя, панскія... Смарагд стаў надто кашляць, бо захварэў у турме на сухоты, але трымаў сябе па-геройску і адно цвярдзіў:

За веру я Георгія забіў. А каб мне шчэ раз прый-шлося, зноў такого забіў бы.

Далі яму 12 гадоў, але сядзеў толькі палову. Калі выйшаў на волю, у Бялявічы ўжэ не заязджаў. Нашы ездзілі да яго ў Варшаву на свіданне ды ледзьве пазналі. Быў ужэ ў капелюшы, з чамайданам, надто худы, жоўты, хілы. I паўтараў людзям:

— Духоўным мне цяпер быць нельга — чалавека я забіў.

Пацалаваўся з усімі ды за граніцу падаўся. Мо і цяпер там дзе жыве, калі сухоты не даканалі...»

1957

У «Вершалінскім раі» я апісаў выпадак, як у дваццатыя гады Альяш Клімовіч з вёсачкі Грыбоўшчына аб'явіў сябе прарокам ды ўзбударажыў усю Заходнюю Беларусь, а сотні тысяч непісьменных людзей хлынулі да яго на паклон. Самае сумнае, што апісаны выпадак калектыўнага цемрашальства сярод маіх землякоў — не новы.

Некалькі дзесяцігоддзяў перад цудам у Грыбоўшчыне паміж вёскамі Лаша і Сухая Даліна непісьмеыныя сяляне Дзюрдзі затаўклі каламі да смерці руплівую гаспадыню і прыгожую кабету, жонку каваля, за тое, што яна — ведзьма. Адвакатам тады на судзе выступаў муж Элізы Ажэшкі, які і даў пані Элізе тэму для напісання аднай-меннай аповесці.

На судзе Дзюрдзі былі цвёрда ўпэўнены, што зрабілі для «обчаства» добрую справу, вінаватымі сябе не прызналі, і так заканчваецца аповесць.

Аднак сапраўдны канец ва ўсёй гэтай гісторыі быў іншы.

Дзюрдзі пад канвоем адправіліся па этапу ў Сібір адбываць пакаранне, а ў Лашы і Сухой Даліне мароз па-ранейшаму біў яблыняў цвет, вусень жор капусту, а некаторыя каровы не давалі малака. I вось сяляне вырашылі: «халерная ведзьма» вылазіць ноччу з магілы ды кідае «порчу». Бліжэйшыя суседзі Дзюрдзяў зачасалі асінавыя дручкі, схадзілі апоўначы на могілкі, раскапалі магілу каваліхі і пазабівалі калкі — з-пад іх цяпер яна, зараза, аніяк не магла ўжо выбрацца. Старыя людзі з Лашы мяне запэўнілі, што толькі з той пары ў людзей не стала аніякай «порчы». Яны і цяпер вераць гэтаму.

А самы жудасны з вядомых мне выпадкаў цемрашальства на Гродзеншчыне надарыўся яшчэ раней.

У 1885 годзе ў Навагрудчыне лютавала праклятая халера.

Аднойчы два чалавекі з вёскі Акопавічы везлі хаваць сваіх дзетак. Па дарозе да сумнай працэсіі далучылася яшчэ некалькі чалавек, а між іншымі — селянін Казакевіч, соцкі ды старая Манчыха. Бабулю ўгаварылі ісці на могілкі соцкі з Казакевічам, бо мужчыны задумалі разам з дзіцячымі трупікамі пахаваць і яе. Абодва чулі, што адзіны правераны сродак прагнаць халеру — закапаць у зямлю жывую бабку, як гэта ўжо зрабілі пад Лідай, Слонімам, Ваўкавыскам, Гродна...

Адным словам, як старая ні енчыла, ні прасілася, а Манчыху закапалі разам з дзецьмі.

Халера, вядома, не знікла, неўзабаве звяла ў магілу і ўдзельнікаў жудасных хаўтур. Застаўся адзін няшчасны Казакевіч, на якога і абрынуўся закон. Прысуд па гэтай справе Мінскай крымінальнай палаты гучаў так:

«...Казакевича, виновного (в сообществе с др. лицами) в убийстве с обдуманным заранее намерением крестьянки Манковой, зарытием ее живой в землю — по предрассудку, что через это прекратится смертность от холеры, на основании ст. улож. 2-й степени 3, 215-й п 1, 925-й, лишив всех прав состояния, наказать публично в городе Новогрудке через палача плетьми семьюдесятью ударами с наложеннем клейм и потом сослать на каторжную работу в рудпиках на двадцать лет...»