Сяргей Грахоўскі - Рудабельская рэспубліка

1.

За вокнамі шорсткая сіверная ноч — ні агеньчыка, ні знічкі. На прыпынках вецер сячэ дробным пяском у вагонныя шыбы. Састаў з цяплушак i цялятнікаў гайдаецца з боку на бок, тузаецца на стыках i сяк-так паўзе ў цемрадзь: прыпыніцца, адсапецца, залапоча з шырокай, як халява, трубы параю, скранецца i зноў тузаецца i валюхаецца далей.

У закураных ліхтарах пераміргваюцца, датляваюць свечкі. Многіх у вагоне не бярэ сон: хто ўздыхае, хто нешта мармыча, нехта разважае ўголас:

— От тыя бальшавікі кажуць: зямля — мужыку, хвабрыкі — масцеравым. Сказаў, як звязаў, a паткніся ўзяць тую зямельку, i вокам не міргнеш, як, чаго добрага, зноў у кутузку павалакуць, i сілу дарам уваб'еш, i насенне, як у пельку, боўтнеш. Усё парушылася, нічога не дзержыць. Прадзярэш вочы, i няма ў каго спытаць, якая сённячы ўласць. Раніцаю адны, ноччу — другія. Пасеяць пасееш, а хто жаць будзе, от вапрос. I вокам не міргнеш, як урэжуць па сухарэбрынах, не раўнуючы за панам Іваненкам.

— Онь што ўспомніў! Калі тое было? Тады ж тую слабоду па Мікалашкавым дзякрэце давалі шомпалам ды бізуном. А цяпер, шчытай, слабода праўдзешная — без цара i без пана.

— От пацеха, браце, скажу табе, у Бабруйску была. На Казначэйскай, ак-к-к-урат проці чайной, падыходзіць куды большы за цябе зда-а-ра-віла да гарадавога, казырнуў дзеля пацехі ды як храсне па рылу от такім, з добры чыгунок, кулаком. Хоць бы той азваўся, выцер жменяю юшку, лахі пад пахі ды — ходу.

Упоцемку не відно, хто гаворыць, толькі галасы то хрыпатыя, то густыя бухалі, як у дзежку, гулі, перакочваліся ў пракіслым ад кажухоў i даўно прапацелых зрэбнікаў вагоне.

— Гэта за Мікалаем яны смелыя, а цяперака не раўнуючы як пацукі ад кацінага духу ў норы шыюцца. А як ты скажаш, зямля наша ці не? — не адставаў салдат з пшанічнымі вусамі i закручанаю брудным бінтам рукою. У ліхтары затрашчаў, угарэўся агарак, i трохі можна было агледзецца ў вагоне.

— Бытта яна i наша, але ці будзе з таго каша? — сумняваўся маленькі, як сушаны казляк, дзядок з рудзенькаю бародкаю на пераараным глыбокімі разорамі твары. На дзядку была выцертая шарачковая світа, на тоўста накручаных анучах стаптаныя маршчакі. У правале бяззубага рота храгіла i свістала счарнелая люлечка. Ён не вельмі пярэчыў, але i не вельмі верыў i ўсё перапытваў: «А ці праўда? Ці так яно будзе?»

Гаманіў увесь вагон. Варта аднаму пачаць, як разварушацца ўсе. У дыме самакрутак то знікалі, то выплывалі абліччы, перакрэсленыя чорным ценем.

Да гаворкі суседзяў прыслухоўваўся салдат у шынялі без пагонаў i ў стаўбунаватай прапаленай шапцы. Ён сядзеў у куточку, сціскаючы каленямі вінтоўку, прыслухоўваўся, што кажуць паранены салдат i дробненькі дзядок. Відаць, абодва з іхняй воласці, калі ведаюць пана Іваненку i памятаюць тую дзяльбу, што кончылася казацкімі бізунамі. Свае-то свае, але дзе ты пазнаеш праз столькі гадоў у густым пракураным змроку?

— Скажы ты мне, a ці доўга прадзержыцца тая ўласць? — не сунімаўся дзядок.— Дом Раманавых стаяў трыста гадоў, a Керанскі i паўгода не выцягнуў. Праўду ці не кажуць, у бабскай спадніцы ад таварышаў драла даў.

Чалавек у шынялі выткнуўся на святло, прыгледзеўся да старога:

— Ці не з Карпілаўкі часам будзеце?

— А ты чый такі ўгадчык? Пастой, пастой, лічнасць, здэцца, тутэйшая. Эге, ці часам не Раманаў хлопец сыскаўся? Толькі каторы, а?

— Праўда, пазнаў. Болыиы. Ляксандра Я.

— Я то i думаю, ці не Раманаў гэта латышок?.. У водведкі, а можа, i насаўсім?

— Пара насаўсім. Наваяваўся за сябе i за ўнукаў, калі суджана. Час за зямлю брацца. А яна, дзед, наша. Крывёю чынш заплацілі i купчую сам таварыш Ленін падпісаў.

— А можа, ты кантужаны, Сашка, што ні мяне, ні старога не прызнаў? — павесялеў салдат з перавязанаю рукою.

— Тады i ты, выходзіць, кантужаны. От цяпер бачу, што Анупрэй. Ну, здар-р-оў! — ляпнуў Аляксандр салдата па плячы.— Дзе ж цябе, чорта, пазнаеш. Завусацеў, перапаў, толькі нос ды пашчэнкі тырчаць. Як гэта табе собіла нарвацца на дурную кулю?

— Эт, ерундовіна. Кукса гэтая ў мяне за пропуск служыць, каму ні тыцну,— дарогу дае. Цяпер дадому па чыстай. Тры гады са смерцю ў жмуркі гуляў. Перахітрыў бязносую.

— А я, брат, сёмы год як з дому,— памаўчаўшы, уздыхнуў Аляксандр.— I хрэн яго ведае, дзе цяпер той дом.

— Ха, чашы праменька ў Харомнае. Стары з Ганнаю ды Марылькаю да-а-ў-но туды пераехалі,— сказаў дзядок.— Пан яго з Хлебавай паляны ментам прапёр. A колькі ён там, небарака, карэнняў пападраў. Зямлю на пух вырабіў, а пачала радзіць, каленам пад зад — i ўвесь табе лад. Дык ён цяпер у Гатальскага з траціны петуецца. З дачкою ўпрэгліся, а сыны за веру, цара i ацечаства ў акопах крываваю юшкай умываюцца.