Генрых Далідовіч - Свой дом

Усе слухалі вельмі ўважліва: ніхто ж не ведаў такіх драбніц таго, што рабілася-дзеелася зусім непадалёку, у акупаванай Вільні — горадзе, які здаўна дарагі кожнаму беларусу.

— Не падумайце, калі ласка, што хвалюся, але мы паспрабавалі яшчэ раз аб'яднаць усіх,— гаварыў далей Ян.— Мы параілі ўтварыць сумесны Віленска-Ковенскі абыватэльскі камітэт, які будзе займацца гаспадарчымі клопатамі. Зноў зафанабэрыліся палякі: мы, сказалі яны, можам увайсці ў гэты камітэт толькі тады, калі палова месцаў там будзе наша. Літоўцы і яўрэі запратэставалі. Мы ледзь-ледзь угаварылі «іншародцаў» пайсці на кампраміс. Мы самі атрымалі ў гэтым камітэце толькі тры крэслы. Але, на вялікі жаль, толку было мала: палякі не лічыліся з намі, камандавалі, асабліва пасля таго, калі немцы падакляравалі ім першынство. Пасля гэтага яны пачалі проста таптаць нас. На апошнім нашым сумесным сходзе я перасцярог іх: «Панове, браты, калі мы цяпер разыдземся, то больш ужо сысціся не зможам ніколі!» Так яно і выйшла. Немцы пафліртавалі з палякамі, пасля — з літоўцамі і ўрэшце, як і задумлівая!, ушчэнт перасварылі ўсіх, яшчэ болей умацаваліся самі.

Уважліва зірнуў на залю. Лашкевіч, які сядзеў побач каля яго, Васілевіча, сказаў паважна:

— Ды ты садзіся, Ян.

Той з падзякаю кіўнуў галавою, сеў. І ўжо седзячы, прадоўжыў:

— Пасля гэтага мы рашылі перайсці ад чыста гаспадарчага да чыста палітычнага. Людзі, сказалі мы, давайце жыць не толькі сённяшнім днём, але і будучыняй. А будучыня ўсё роўна запатрабуе ці нашай еднасці, ці нашай раз'яднанасці. Мы, беларусы, раім шукаць шлях еднасці, тым больш што яшчэ некалі, болей пяцісот гадоў назад, нашы продкі змаглі паразумецца. Карацей, мы параілі ўсім злучыцца ў Канферэнцыі Вялікага княства Літоўскага, выклалі напісаны намі адпаведны Універсал на чатырох мовах, які меў на ўвазе ўтварэнне беларуска-літоўскай дзяржавы.

Замаўчаў. Раскрыў папку і ўзяў верхні ліст.

— Вось, спадары, копія гэтага Універсала,— падняў ліст, паказаў яго, а пасля хітнуў галавой на папку.— Мы прывезлі вам усе нашы дакументы. Глядзіце, вывучайце, належна ацэньвайце.

Падняў галаву, зірнуў у залю.

— Што да ідэі аднаўлення Вялікага княства Літоўскага, то асаджаныя польскія дзеячы гатовыя былі ўжо змірыцца з гэтым, але цяпер ужо ўспыхнуў літоўскі сверб. Як самі разумееце, у гэтай сітуацыі мы, дбаючы пра сумеснае, у аснове антынямецкае, мусілі ў рэшце рэшт падумаць і пра сябе... Яшчэ ў лістападзе 1915-га мы адчынілі ў Вільні першую беларускую пачатковую школу, а ў 1916-м — яшчэ пяць. Адкрылі настаўніцкія курсы, утварылі Беларускі камітэт помачы пацярпелым ад вайны, кааператыў «Райніца», Беларускі сацыял-дэмакратычны работніцкі гурток, урэшце паспрабавалі ўтварыць падпольны Беларускі народны камітэт, праз які хацелі рэалізаваць пашы нацыянальныя ідэалы, якія хаваліся ў душы кожнага беларуса шмат стагоддзяў, а ў гэтым стагоддзі вырваліся на волю. На сённяшні дзень мы маем сетку з 126-ці школ, Свіславіцкую беларускую гімназію, беларускую кафедру ў Вільні, сваё выдавецтва. Налёгшы па сваю культурна-асветніцкую работу, мы пільна сачылі за тым, што адбываецца ў Вільні, і яшчэ раз першыя пачалі шукаць саюзнікаў. На гэты раз у асобе літоўскай. І на сённяшняе, і на будучае, бо рана-позна нам спатрэбіцца нават выхад да мора. Вы адны не ўстоіце, сказалі мы ім, без нас вам не абысціся. А вось разам, як і некалі, мы змацуемся, не дадзімося нікому ў зубы. Але такая наша ідэя насцярожыла немцаў, і яны зноў пачалі сутыкаць ілбамі — на гэты раз літоўцаў і нас. Яны падакляравалі ім Літву, Віленшчыну і Гародзеншчыну, а на нас сказалі, што мы — «расіяне і вядзём тут валтузню з-за рускіх інтарэсаў». Словам, нас разлучылі. Улетку 1916-га я ездзіў на З'езд Народаў у Лазану, дзе гаварыў пра наш цяяжі лёс і мусіў не падтрымаць таго, што ўтвараецца ўласна Літва. Чаму? Літоўскім дзеячам, ясна, спадабаецца, што іх раптам ушанавалі, але немцы адных літоўцаў праглынуць альбо змусяць танцаваць пад іхнюю дудку. Адпаведна, немцы раззлаваліся і ўпотай аддалі нас пад назірк былога выкладчыка Пінскай гімназіі і, як выявілася, іхняга шпіёна Эдмунда Зузэміля. Прызначылі яго за нямецка-беларускага перакладчыка, але ён проста віжаваў за намі. Дзеля гэтага для яго рэквізавалі частку нашай кватэры, і ён сачыў за кожным нашым крокам. Больш, гэты Зузэміль, пачаў інтрыгаваць і шантажыраваць, шукаць паразумення з тымі беларусамі, хто быў супраць мяне і Антона асабіста. Ён шальмаваў наша імя, як тых, хто слугуе нямецкаму непрыяцелю — Расіі. Да слова, калі мы ўтварылі Беларускі настаўніцкі саюз і калі ён выбраў мяне пасланцом у Цэнтральнае бюро прафесійных саюзаў, гэты Зузэміль прыйшоў і запатрабаваў: адмоўся, не ідзі, туды трэба паслаць іншага чалавека. Я, як вы павінны мяне зразумець, на новым сходзе сказаў пра гэта, паставіў пытанне рубам: я ці правакатар Зузэміль! Калі ж сход зноў прызнаў мае паўнамоцтвы, гэты саюз немцы разагналі.