Генрых Далідовіч - Свой дом

На могілках яны ўсе доўга пастаялі моўчкі каля авеянага жоўтага, цяпер умерзлага, з лёдам у трэшчынках грудка, на якім ляжаў вяночак з яловых лапак і каляровых кветак з паперы, а ў галаве стаяў невысокі драўляны крыж, перавязаны белым ручніком.

— Даруй нам за ўсё, дарагая наша матулька...— першы загаварыў тут Ян, падаючы знак, што трэба ўжо ісці. І першы падаўся на выхад.

За ім сумна пайшлі і яны, шкадуючы і душу, якая знайшла супакой толькі тут, і Ланкійскіх з іхнім сямейным горам.

За жалезнымі варотамі Ян пачакаў іх, азірнуўся, а калі падышлі, нібы здзівіўся:

— А дзе ж Сямашка?

Яны паазіраліся: вакол нідзе ні чалавека.

— Ці не даў драла, уведаўшы, што і тут немцы не мілуюць нас і нашу ідэю?..

2.

Неўзабаве вярнуліся на Саборную плошчу.

— Нарэшце дачакаліся і такога,— усцешыўся Ян, паказваючы на былы губернатарскі дом, над парадным уваходам у які вісеў бела-чырвона-белы сцяг, а з боку дзвярэй была шыльда «Народны сакратарыят Беларусі».

Пастаяў, паглядзеў, трымаючы пад пахаю невялікую палачку, а пасля рушылі ўсярэдзіну, у былы губернатараў кабінет. Хоць дамовіліся сустрэцца пазней, але ўжо ў «рэзідэнцыі» іх чакалі. І нямала люду. Можа, дзесяткі і тры альбо чатыры. Адны з іх сядзелі за сталом літараю «Т», іншыя — абапал сцен. Над галоўным сталом, дзе цяпер сядзеў аскетычны, у вайсковай форме, але без пагонаў Янка Аўторак, вісеў намаляваны на белым аркушы паперы герб «Пагоня».

Ян, які першы ўвайшоў у пакой, зняў вушанку, паправіў рукой рэдкія злямчаныя русявыя валасы, усміхнуўся:

— Добры дзень, дзецюкі! Рады вітаць вас ад імя старыкоў, ветэранаў грамадоўскага руху і ад імя Беларускай Рады Віленшчыны!

— Добры дзень, паважаныя піянеры адраджэнскага руху, калегі па сумеснай барацьбе! — Устаўшы, стрымана, але годна павітаў іх Янка Аўторак, паказаў рукою на крэслы абапал сябе.— Прашу за гэты стол, дарагія спадары.

Ян пайшоў — адзін за адным ад стала падняліся тыя, хто ведаў Ланкійскіх: Бурбіс, Лашкевіч, Нядоля. Кожнага з іх Ян абняў па-сяброўску, а Янку Аўторку падаў руку.

Ланкійскія пасталі за галоўным сталом: Ян — па правай Аўторкавай руцэ, Антон — злева. Усе, хто быў у кабінеце, пападымаліся і дружна, моцна запляскалі, вітаючы гасцей.

Калі паселі, Янка Аўторак, стоячы, сказаў:

— Хоць нашы госці стомленыя, можа, хацелі б акліматызавацца, паслухаць нас, прадаўжальнікаў імі пачатага, але мы папросім іх сказаць сваё слова. Нам вельмі цікава даведацца, што і як яны рабілі, робяць у Вільні, якія парады хочуць даць нам, каб разам ісці да адной мэты...

Зноў усе запляскалі.

Антон кіўнуў старэйшаму брату: давай трымай слова!

Ян падняўся, акінуў усіх цёплым позіркам, хвіліну-другую моўчкі папляскаў разам з усімі.

— Дзякую,— схіліў галаву, калі ўсе абшыліся.— Што асабіста мне хочацца сказаць вам? Па-першае, я рады, што зноў у Мінску, па-другое, усцешаны, што вы, нашы малодшыя паплечнікі, шмат зрабілі і робіце. А па-трэцяе, я павінен найперш вам, ужо цэнтру нашага руху, далажыць, чаго мы дабіліся ў Вільні.

Перавёў дыханне, закашляўся, чырванеючы на твары. Пасля спешна выхапіў з кішэні паліто насоўку і закрыў ёю рот.

«Ён вельмі хворы,— адчуў Васілевіч. — Можа, і на сухоты».

— Выбачайце,— выцершы пот на лобе, слабасільна прамовіў Ян, расшпіліў паліто і паказаў на сабе руды пінжак і белую вышытую беларускімі ўзорамі кашулю,— Мы ведаем: вы тут, у Мінску, маеце розныя погляды на нашу віленскую работу. Адны з вас лічаць: мы там служым немцам, другія думаюць, што мы пайшлі заадно з палякамі ці то з літоўцамі, а трэція...— Усміхнуўся.— Адным словам, розныя погляды ад розных чутак, ад нашай з вамі разарванасці. Але што на самай справе?

Паколькі ў кабінеце было цёпла, ён скінуў з сябе паліто, паклаў яго на спінку крэсла.

— Пачну сваю споведзь, спадары, з восені 1915-га, гэта значыць з таго часу, калі прыйшлі ў Вільню немцы. Праўда, вы можаце запытаць: а чаго ты, такі-сякі, застаўся, не выехаў разам з рускімі патрыётамі? Канечне, мы маглі выехаць. Асабіста мне ўлады нават давалі вагон для маёй калекцыі беларускай старасветчыны. «Мой абавязак,— адказаў я,— быць з родным краем, з народам заўсёды, не зважаючы па тое, якія войскі будуць тут гаспадарыць. Што я змагу зрабіць у бежанстве сярод чужых людзей? Найперш — зачахнуць, як перасадачнае старое дрэва на новым месцы!» — Зноў закашляўся, зачырванеўся і ўспацеў. А калі паадолеў прыступ хваробы, пачаў гаварыць далей: — Тады ўлады задумалі сілком схапіць нас і вывезці. Нам прыйшлося некалькі сутак хавацца. А калі царскія службоўцы пакінулі Вільню, мы разам з іншымі пачалі ўтвараць «лятучыя дружыны», каб сачыць за ладам у час змены ўладароў, а заадно павялі перамовы з палякамі, літоўцамі і яўрэямі. «Браты,— сказалі ім,— калі мы згуртуемся, будзем разам заадно, дык акупанты ўбачаць у нас сілу, будуць з намі лічыцца: немцы баяцца толькі сілы і толькі з сілай рахуюцца». З неахвотаю, але спачатку ўсе згадзіліся: але, трэба яднацца. З чаго мы пачалі? Паколькі палова радных з віленскіх органаў самакіравання падалася ў Расію, дык мы параілі кааптаваць туды сваіх дэлегатаў, каб немцы бачылі: гэтыя органы паўнамоцныя. Але ў апошнюю хвіліну гонар і фанабэрыя затуманілі розум польскім панам. «Вільня — наш горад,— бесцырымонна заявілі яны.— І мы адны павінны ўсё ўзяць у свае рукі!» Як мы і перасцерагалі, немцы, не бачачы арганізаванай сілы, Раду разагналі, пачалі гаспадарыць самі.