Генрых Далідовіч - Свой дом

З усіх маладых дзеячаў тагачаснага іхняга маладога руху, канечне, завадатарам, яркай асобаю быў Ян. Ён, адукаваны, абаяльны, рашучы, не толькі дзелаваў у Мінску, у Пецярбурзе, у Вільні, але паволі пачаў выводзіць грамадоўскі рух і за мяжу. Да слова, у 1904-м, калі скончыў археалагічны інстытут, паехаў давучвацца ў Вену. Там, а таксама і ў Львове ён зблізіўся з украінскімі і польскімі суполкамі, а ў 1905-м, калі падаўся вучыцца ў Пецярбургскі універсітэт на юрыдычны факультэт, ужо як іхні лідэр ездзіў на з'езд сацыялістычных партый у Фінляндыю, дзе яго, як гаварыў, вельмі ўпадабалі дэлегаты-ірландцы. Яны падаравалі яму нават трохі грошай на выдавецкія клопаты. Якраз ён дабіваўся, каб у 1905 годзе — годзе першай рускай рэвалюцыі — іхні рух набыў найперш чырвоны колер.

Каб лепей паразумецца паміж сабою, вызначыць супольную лінію, мацней звязаць свае паасобныя цэнтры і мець спаяную сваю арганізацыю, іменна па яго настойванні склікалі два грамадоўскія з'езды.

На першым ён, Васілевіч, не быў, а вось на другі трапіў.

Другі з'езд тайна адбыўся паблізу Кальварыі на кватэры грамадоўца Зелязея. Васілевіч, як адзін з тых, хто пачаў вылучацца ў Мінску, не толькі слухаў там прамоўцаў, але і колькі разоў сам ускакваў ды кідаўся ў бойку. Нават з самімі Лапкінскімі. Калі згаджаўся, што трэба цалкам перайсці да сацыялістычнай арыентацыі, адмовіцца ад тэрору, скласці прадуманы план культурна-асветнай работы, то вось па зямельнай праграме спрачаўся.

Праўда, па ёй не молі адной думкі і самі важакі — браты Лапкінскія. Ян быў за тое, каб якраз цяпер, калі затухае рэвалюцыя, кінуць кліч сялянам: людзі, не чакайце лепшага часу, дзяліце дворную, царкоўную, касцельную і «ўдзельную» зямлю ды утварайце з яе — разам з казённай — нацыянальны зямельны фонд, з якога трэба даваць надзелы малазямельным і беззямельным! Антон і іншыя былі супраць: не, цяпер не разумна, нават злачынна штурхаць безабаронных сялян на гвалтоўны захоп чыёйсьці зямлі, бо ідзе рэакцыя, супраць якой і ўсе рэвалюцыянеры, і рабочыя ды сяляне бяссільныя ўжо. Урэшце праект Яна Нанкінскага, за які быў і ён, забракавалі.

З'езд выбраў ЦК з пяці асоб, з якіх было тры сябры і два кандыдаты: Лапкінскія, Уласаў, Іваноўскі, Бурбіс. Неўзабаве, пасварыўшыся з Антонам Ланкійскім, ён выйшаў з Грамады і ўжо ў 1907 годзе, калі сядзеў у мінскім астрозе, уведаў: рэакцыя ў Расіі, сачэнне і гвалт, непаразуменне паміж самімі зрабілі сваё — БОГ распалася. Але сцежкі-дарожкі з Ланкійскімі не абарваліся. Калі ён выйшаў з астрога, апынуўся без занятку і кавалка хлеба, тыя працягнулі руку — узялі па працу ў заснаваную імі ў Вільні газету.

Ланкійскія засталіся там і, кажуць, цяпер хаўрусуюць з немцамі, а ён перад нямецкай акупацыяй марсянуў з сям'ёю ў Мінск, пабадзяўся трохі беспрытульны, а пасля ўплывовы Муха памог яму ўладкавацца ў земскі статыстычны камітэт. Летась, адразу пасля лютаўскай рэвалюцыі, ужо ён быў адным з тых, хто тут першы пачаў адраджаць БОГ і станавіцца яе новым лідэрам.

Цяпер насустрач яму ішоў пачынальнік грамадоўскага руху, той, хто ўжо за дваццаць гадоў гарыць сам, запаліў іншых адраджэнскай ідэяй, прынёс шмат турбот былой царскай ахранцы і былым мінскім ды віленскім вернападданніцкім чыноўнікам. Насустрач крочыў Ян Ланкійскі — высокі, сутулы, у чорных бітых валёнках, паліто і шэрай аблавушцы. Яму было цяпер, здаецца, гадоў трыццаць сем, але на выгляд ён быў старэйшы, нават ужо зношаны: худы, як хрушч, з запалымі вачыма і белы да сінізны. Да ўсяго гэтага яшчэ вунь у глыбокіх зрэнках закамянеў сум. Антон, які крочыў крышку збоку, быў таксама высокі, гонкі, ало яшчэ маладжавы, лёгкі на хаду. Праўда, і ў яго позірку застыла нейкая цяжкая гаркота. Відаць, падумаў Васілевіч, нялёгка жывецца Ланкійскім пры немцах.

— Беларус? — праз сілу ўсміхнуўся Ян, падаючы яму бледную, быццам бяскроўную руку.

— Беларус, не выракаюся,— адказаў Васілевіч так, як яны віталіся некалі, яшчэ ў гімназіі.

Ян прыгарнуў яго да грудзіны, па-сяброўску паляпаў па спіне, а пасля, калі адпусціў, змахнуў пальцам слязу пад затуманеным вокам, сказаў незнаёмым для Васілевіча спадарожным:

— Гэта, сябры, той Васілевіч, пра якога мы з Антонам гудзелі вам усю дарогу.— І яму: — А гэта, Сымон, нашы калегі: Янка Станкевіч, Язэп Туркевіч і Дамінік Сямашка.

Ён спачатку Антону — як і брат, у валёнках і заечай аблавушцы, круглатвараму, з маленькімі дзёрзкімі вусікамі, а пасля астатнім тром падаў руку:

— Калі ласка, просім у Мінск!