Генрых Далідовіч - Свой дом

Як i думаў Васілевіч, Лашковіч быў у рэдакцыі. У звыклым зношаным чорным касцюме, у самаробным свэтары, худы, а цяпер ужо не толькі з глыбокімі залысінамі, але i амаль лысы. Але падняў вочы, убачыў — i адразу стаў самім сабою: ажывіўся, a ў вачах за акулярамі заскакалі гарэзна-злыя чорцікі.

— А-а-а! — падняўся, падаў руку,— Бальшавічок!

— Максім,— як толькі парукаліся, забег наперад Васілевіч,— мы з табой пра ўсё пагаворым пазней, балазе мы абодва ў Мінску. Цяпер з табой хоча пагаманіць з вока на вока адзін чалавек здалёку.

— Хто? Можа, агент Мяснікова?

— Не.

— Глядзі! Калі таго чорта, дык выганю ці здам немцам!

— Пасланец ад Чарвякова i Жылуновіча.

— Ого! — здзівіўся Лашковіч.— Што ж гэта так ушанавалі нас нашы пралетарцы?

— Дык я, Максім, запрашу яго?

Калі Лашковіч згадзіўся сустрэцца з земляком-петраградцам, Васілевіч выйшаў з пакоя i праз хвіліну-другую прывёў сюды Язэпа. Лашковіч зірнуў на яго таксама са здзіўленнем: чалавеча, я цябе недзе бачыў.

— Ну, не буду вам замінаць,— сказаў Васілевіч, ахвочы пайсці адгэтуль. Каб не слухаць Лашковічавых дакораў.

— Добра,— адказаў той.— Але заўтра-паслязаўтра зайдзі. Палаемся, надумаем пра далейшае жыццё-быццё...

Васілевіч падакляраваў зайсці на днях, ведаючы, што рана-позна павінна адбыцца іхняя цяжкая сустрэча, пакінуў гаспадара i госця ўдвух. A паміж тымі пайшла такая гамонка:

Л а ш к о в i ч. Сам некалькі разоў сядзеў, быў у падполлі, дык усё разумею, нічога не пытаю пра вас. Сядайце, я слухаю.

Я з э п (хітнуў галавой у знак падзякі, сеў). Маю наказ перамовіцца з вамі як з адным тутэйшых лідэраў беларускага руху.

Л а ш к о в і ч (пільна пазіраючы праз акуляры). Калі ласка.

Я з э п (нашмат маладзейшы за Лашковіча, але спакойны). Нас вельмі трывожыць, што цяпер, пры новай сітуацыі ў Мінску, наш pyx можа яшчэ болей раскалоцца...

Л а ш к о в і ч (узбуджана). Чаму — «можа раскалоцца»? Ён ужо расколены. Вамі. Калі бальшавікі штыкамі разагналі наш снежаньскі з'езд, дык мы тут пайшлі ў падполле, у апазіцыю, а вы ў Петраградзе прадалі народныя інтарэсы, захаўруснічалі, пачалі выкленчваць міласціну...

Я з э п (непарушна). Мы не адступнікі, як вы абвінавачваеце, мы спрабуем знайсці выйсце з тупіка...

Л а ш к о в і ч (ядавіта). I знайшлі паразуменне, скажам, з хэўрай Мяснікова?

Я з э п. На вялікі жаль, пакуль што — не.

Л а ш к о в і ч. Аз бальшавіцкім цэнтрам?

Я з э п. З цэнтрам у нас наладжваецца мост.

Л а ш к о в і ч (падхапіўся, захадзіў па пакоі). Не цешце сябе ілюзіяй! Мяснікоў дамагаецца таго, што трэба бальшавікам, па-лабавому, а цэнтр маскіруецца, гуляе i ўсяк не за вас, а за Мяснікова.

Я з э п. Выбачайце, але вам туманіць розум нянавісць да бальшавікоў.

Л а ш к о в і ч (як вядома, заядлы палеміст). А што я, малады чалавек, павінен мець да ix? Любоў? Толькі любоў?!

Язэп змаўчаў, настроіўся слухаць запалістую прамову.

Л а ш к о в і ч (стаў насупраць, нервова заэкаваў, але загаварыў ціха, з дакорам). Давайце, бальшавіцкі прыяцель, зноў успомнім наш леташні Усебеларускі з'езд, пра які, канечне, будзем гаварыць яшчэ не раз. Бальшавікі не маглі яго нам не дазволіць, калі дагэтуль так гучна падакляравалі канец вайне, зямлю сялянам, правы прыгнечаным народам. Але... Як ёсць звесткі, Сталін, даючы дазвол, грошы на Усебеларускі з'езд, у той жа час зрабіў усё, каб сапраўднай Беларусі не было. Ён употай сустрэўся з Мясніковым, супакоіў таго («Няхай збяруцца, пачэшуць языкі, пагуляюць у рэспубліку, ва ўрад, але ўладу будзеш трымаць ты»), дамовіўся, што i як рабіць далей. Якраз Сталін падшукаў амбітную, але згодніцкую эсэраўскую суполку Кужэльнага i паслаў яе ў Магілёў да другога эсэраўскага згодніка, Вазілы (дарэчы, тады ў Магілёве знаходзіўся i Мяснікоў як часова галоўнакамандуючы Заходнім фронтам). Але Кужэльны i Вазіла не толькі не здолелі ўтварыць паслухмяную беларускую марыянетку, але нават сабраць з'езд, мусілі ехаць у Мінск, дзе былі галоўныя нашы сілы. Кужэльны i Вазіла паводзіліся тут дзіўна (не то хаўрусавалі з Ландарам, не то спрабавалі абхітрыць яго ў сваіх інтарэсах), ды тон, як самі бачылі, на з'ездзе задалі іншыя. Мы, мінчукі. I калі ў рэшце рэшт перамагла ідэя беларускай дзяржаўнасці, быў сфарміраваны наш урад, дык адразу ж Ландар ужыў загадзя прадуманы другі сталінскі i мяснікоўскі варыянт — распусціць з'езд сілай, спаганіць яго пастановы, аб'явіць нашых урадоўцаў ворагамі народа i Савецкай улады, а самых значных лідэраў арыштаваць. Тры лініі былі на з'ездзе (незалежнікі, абласнікі, аўтанамісты), была моцная сацыялістычная плынь, было нямала бальшавікоў i ім спачуваючых, але па ўсім i па ўсіх удубасілі з-за пляча. Не пайшлі нават на тое, каб раскалоць з'езд i павесці за сабой блізкіх па духу. Зганьбавалі агулам. Каб задушыць дэмакратыю, саюз розных сіл, каб, паўтару, вырваць з карэннем ідэю нашай дзяржаўнасці... Ці не так? Ці не з-за абману, насілля спачатку пратэставалі i вы, бальшавікі ды левыя грамадоўцы-сацыялісты?