Людміла Рублеўская - Авантуры Пранціша Вырвіча, здрадніка і канфедэрата

Гэх, каб раней гэта здарылася — юны Вырвіч зараз сядзеў бы, як кароль на імянінах. Аж галава круцілася б ад гонару, нябачныя херувімчыкі з залатымі трубамі лёталі б вакол... А цяпер не было ніякай п’янкой радасці, ганарлівых думак — «вось бы мяне пабачыў той ці гэты знаёмец, як бы пазайздросцілі»... Не, толькі адчуванне цяжару, які ўзяў на сябе, трохі боязі — каб не схібіць, і яшчэ вялікае жаданне зрабіць штось важкае і правільнае, і запомніцца падчас нядоўгага судзейства не дурасцю сваёю.

Пісар напачатку не надта прыязна паглядаў на новага начальніка, але калі разам робіш цяжкую справу, мімаволі становішся паплечнікамі. Здаецца, новы судзя не хібіў. Пераканаць Пранціша Вырвіча ўзяць бок несправядлівасці не мог ніхто... Цвёрдасць жа характару ў судовых справах заўсёды цанілася.

Ды не паспелі разгледзець апошнюю справу — у залу забег шляхцюк у апратцы, перапэцканай попелам.

— У Татарскім канцы маёнтак гарыць! Войска Крачэтнікава там усё рабуе!

— Рушэнне! Рушэнне, пане-браце!

Натоўп захваляваўся, як мора, якое вось-вось спародзіць магутную хвалю... Загайдаліся на ім кволыя чоўнікі чыёйсьці асцярогі...

— Рушэнне!

Пранціш устаў і выгукнуў:

— Канец сесіі, пане-брацце!

Падстароста Ваньковіч выціснуў скрозь зубы:

— І вось і супраць каралеўскае ўлады ісці не хочацца, і як дапусціць, каб маскоўцы зноў усё места спалілі. У мяне брат пад Слонімам у палон трапіў, дзесь у Омску загінаецца ад холаду-голаду.

Даў знак слугам, і пайшоў, намацваючы шаблю на баку.

А Вырвіч, суддзя менскі гродскі, ужо бег, каб на каня, і шабля ў руках, і Айчына чакае абароны!

Пан Гараўскі не быў надта задаволены, але адправіў з Вырвічам сваіх пахолкаў ды трох маладых шляхцюкоў. Сам не паехаў — і на адным баку з Багінскімі ўрэшце апынуцца не жадаў, і не той узрост, на кані скакаць. Пасля практыкаванняў з Лёднікам паясніцу ў цесця прыхапіла канкрэтна. Дамініка, пані судовая, толькі пацалавала мужа, трывожна ўздыхнула — але адгаворваць не стала. Яна ж дачка шляхціца і жонка шляхціца.

Заскочыў усё-ткі да Лёднікаў. А Бутрым, які нядаўна заяўляў, што хопіць з яго вайны, што ён не жаўнер, а лекар, моўчкі ўзяў шаблю, пацалаваў Саламею, якая не магла на яго наглядзецца:

— Даруй, любая.

Кінуў Алесю:

— Беражы маці і сястрычку, застаешся за старэйшага!

І рушыў за Вырвічам, цяжка, праўда, уздыхнуўшы ды прабурчэўшы:

— Ніколі, відаць, гэтая каруселя для беларусаў не скончыцца. То адны іх хочуць за дыванок пад нагамі мець, то другія... І ад якога боку ні пачні абараняцца — для другога будзеш здраднікам, хаця галоўнае для нас — не здрадзіць сабе.

І не трэба было тлумачыць нічога, апраўдвацца і шукаць прычынаў.

Калі на тваю зямлю нападаюць — ты мусіш яе бараніць, як пчолы бароняць вуллі свае, а звяры — норы свае. Няважна, шляхцюк ты, зямянін альбо просты мужык.

Над Менскам, над Вялікім Княствам Літоўскім, над родам чалавечым у чорных нябёсах праносілася Мятла, альбо камета, як называюць яе вучоныя кніжнікі. А значыць, далёка да спакою.

…Але калі зноў выпаў снег, у доме, які калісьці належаў полацкаму кніга-ру Рэнічу, а цяпер ягонай дачцы ды зяцю, было ціха і ўтульна.

Сафійка Баўтрамеева Лёднічанка, улегшыся на пухнаты кілім ля каміна, у якім, ператвараючыся ў чорны попел, ціха патрэсквалі найлепшыя бярозавыя дровы, вадзіла пальчыкам па раскрытай таміне. На старонках кнігі высоўвалі з нетраў азёраў рагатыя галовы вадзяныя змеі, з голляў магутных дрэў цікавалі злымі вачыма плямістыя лемпарды, арлы ўзмахвалі крыламі над заснежанымі вяршынямі гор, падобных да палітых чакалядай ды пасыпаных цукрам марцыпанаў.

Шмат чаго ў свеце маецца, што хацелася б паглядзець малой дзяўчынцы не толькі на чорна-белых гравюрах у бацькавых кніжках.

Грукат у дзверы змусіў паненку адарвацца ад старонак. А гаспадар дому, вядомы полацкі доктар Лёднік, сам ужо бег сустракаць гасцей.

У пакой, упушчаны ўзрушаным таўсманым слугою Хвэлькам, трохі пакульгваючы, уваходзіў мужчына з адрослымі светлымі валасамі, зблытанымі, як салома. На схуднелым твары невялікая бародка, запалыя блакітныя вочы свецяцца радасцю, а ў лобе злева, дзе пачынаюць расці валасы, чырванее шнар, як ад кулі.

— Пранціш!

Доктар Лёднік і госць абняліся.

— Я цябе яшчэ ўчора чакаў, хацеў ужо сам выпраўляцца шукаць...

— Ды завіруха затрымала.

Госць скінуў цяжкі патрапаны кажух на рукі Хвэльку, які ўсміхаўся, як дзед з белага хлеба, пацёр скалелыя рукі.