Вінцэсь Мудроў - Ператвораныя ў попел

— Мяне ж адзін альбанец пакахаў, студэнт пятага курса, — паведаміла, з настальгічным прыдыханьнем, адна з кабетаў, — пісаў мне потым лісты, а я не адказала.

— Работали когда-то в Албании, — патлумачыў сп. Цулуфэ, адбіўшыся ад заляцаньняў, і працягнуў мне торбу з пляшкай альбанскага каньяку: — Выпьете за наше здоровье...

Ля шатні мяне пераняў усё той жа фацэт у шчыгульным гарнітуры.

— Адресок свой всё-такі дайте.

Я дастаў нататнік, сьпехам напісаў: “гор. Минск, пр-т Ген. Булак-Балаховича... М. А. Стрекопытову”, аддаў “адресок” фацэту і выйшаў з гатэлю.

Знадворку гула, сьвяціла агнямі і сьмярдзела выхлапным чадам Вялікая Якіманка — адна з цэнтральных маскоўскіх вуліц. Каб пазбыцца замарачнага шуму, я завярнуў у завулак і ўзьбіўся на гранітную набярэжную. Тут было суцішна і прыцемна; па рацэ плыў серабрысты шарон, і жоўтыя адбіткі ліхтароў сьвятлявымі афіюрамі варушыліся ў цёмнай вадзе. Праваруч грувасьцілася нейкая цёмная гаргара — прыгледзеўшыся, я пазнаў цэрэтэлеўскі помнік Пятру. Леваруч, на тле нэонавай зараніцы, напятымі струнамі зьвінелі ванты Крымскага мосту.

Рака з урачыстай павольнасьцю праплывала міма, нічога не патрабуючы, ні аб чым не шкадуючы. Яна была ўвасабленьнем жыцьця, якое таксама плыло некуды і ў цёмных глыбінях якога прывіднымі афіюрамі сьвяціліся рэдкія радасьці. Я рушыў уздоўж гранітнага парапэту, прыстасоўваючы крок да мернага булькаценьня 0,7-літровай пляшкі, і толькі тады зразумеў, што гэтая пляшка – эстафэта, перададзеная прадстаўніку самага затурканага народу Эўропы, — і бронзавы Пятро, колішні валадар тутэйшых мясьцін, пагрозьліва глядзеў мне ўсьлед, пукатым вокам сьвідруючы цемру.

Усе мы, адраджэнцы сямідзясятых, любілі яго. Любілі за тое, што ён ратаваў гонар беларускай літаратуры, што не лізаў капытоў савецкаму ідэалягічнаму чорту, не пісаў, у адрозьненьне ад іншых “членаў” Саюзу пісьменьнікаў, панэгірыкаў партыі і ленінскаму камсамолу.

Мы любілі яго — пісьменьніка, працавіка нацыянальнага духу — і ўсё адно: толькі пасьля ягонай сьмерці дарэшты зразумелі, каго страцілі.

... Цёплым ліпеньскім днём 84-га я сустрэў на вуліцы Навума Гальпяровіча і той паведаміў: памёр Караткевіч. Ад такой навіны балюча сьціснулася сэрца; я цэлы дзень хадзіў ачмурэлы, а ўвечары, разам з паэтам Алехнам Мінкіным, сеў памянуць памерлага.

“Як ты думаеш, можа атруцілі?” — запытаў я тады сябра.

“Ды не... Бачна было, што доўга не працягне. Адныя вочы сьвяціліся, — адказаў сябра (напярэдадні Алехна Мінкін езьдзіў у Менск і пазнаёміўся там з Караткевічам). — Зайшлі да яго з Глёбусам, кніжку мне падпісаў. Казаў: трэба, хлопцы, працаваць. Толькі працай і можна чагосьці дасягнуць”.

Таго ж вечару ўзьнікла ідэя выдаць самвыдатам кніжку ўспамінаў пра Караткевіча: сябар паабяцаў падключыць да справы Алега Бембеля, але неўзабаве мы зь Мінкіным зьехалі на Поўнач і праект гэты так і ня быў рэалізаваны.

Мінула пятнаццаць гадоў, і леташняй вясною атрымаў я ліста з далёкай Альбаніі, ад прафэсара філялёгіі Коча Біхіку. “Ці ведаеце вы такога Ўладзімера Караткевіча? — пісаў прафэсар па-альбанску, — У 1949-54 г. мы зь ім вучыліся разам у Кіеўскім дзяржаўным унівэрсытэце. Калі гэта магчыма — паведамце мне ягоны адрас”.

Што я мог адказаць? Напісаў, што Ўладзімер Караткевіч — адзін з тых нешматлікіх творцаў, якога з поўным на тое правам можна назваць клясыкам беларускай літаратуры, што памёр ён паўтара дзясятка гадоў таму, і што на радзіме яму пастаўлены помнік.

У хуткім часе прафесар, ужо на добрай расейшчыне, паведаміў, што лічыў мяне касаварам, якога лёс закінуў у Беларусь, выбачаўся за памылкі ў расейскай мове і вельмі смуткаваў з нагоды заўчаснай сьмерці свайго ўнівэрсытэцкага сябра. “Валодзя, колькі яго памятаю, заўсёды быў вясёлым і дасьціпным хлопцам”, — напісаў прафэсар.

А зусім нядаўна лёсіла мне завітаць у майстэрню наваполацкага мастака Ігара Куржалава.

“Хочаш паглядзець цікавыя рэчы? — запытаўся мастак. — Працую над экспазыцыяй музэю Караткевіча, маю тут ягоныя рукапісы ды асабістыя рэчы”.

Я, не без хваляваньня, перагарнуў старонкі рукапісу драмы “Млын на Сініх Вірах”, узяў у рукі альбом выпускнікоў філфаку Кіеўскага ўнівэрсытэту і ўбачыў, у акуратных авалах, здымкі Ўладзімера Караткевіча і Коча Біхіку. Альбанец атрымаўся занадта сур’ёзным, а вось беларус Караткевіч пасьміхаўся з фотаздымку і такім — маладым і вясёлым жыцьцялюбам — ён застаўся ў памяці сучасьнікаў: як у Беларусі, так і ў далёкай Альбаніі.