Барыс Пятровіч - Сон між пачвар

Вярнуўшыся з бальніцы, Антаніна Пятроўна ў першы ж вечар пра ўсё здагадалася і таму не здзівілася, калі Прымак спаць пайшоў да дачкі. Не стала яна крычаць і злаваць, а моўчкі адвярнулася да сцяны, затулілася ў падушку і праплакала да раніцы.

Як пра «гульні» Светкі й Прымака дазналіся ў вёсцы — не ведаю. Можа, Прымак дзе па п'янцы пахваліўся, можа, Светка... Але папаўзлі ад лавачкі да лавачкі чуткі-пагалоскі. Асабліва калі ў Светкі акругліўся жывот, быццам яна пад спадніцу пачала падушку хаваць, як артысткі ў кіно. Спакойна і цярпліва перанесла Антаніна Пятроўна і ўсё далейшае, аж да нараджэння ўнука. Быццам змірылася са сваім лёсам ці стамілася жыць. Толькі яшчэ больш яна пастарэла і схуднела за гэты год, уцягнулася ў плечы яе шыя і апусціліся долу вочы...

Вось і ўсё, што мне раптам прыгадалася сёння, калі я ўбачыў Антаніну Пятроўну з вакна сваёй хаты,— дамоў я прыехаў на канікулы. Яна йшла па супрацьлеглым баку вуліцы, і пусты рукаў яе вынашанай, выцвілай жакеткі, купленай яшчэ Іванавічам, трапятаў на ветры, нібы хацеў адарвацца. Чырвоныя гумавыя боты білі па худых лытках, і было нават чуваць: хлоп-хлоп-хлоп... Яна некуды спяшалася і хутка знікла за паваротам вуліцы, але той хвіліны, што бачыў я яе, мне хапіла, каб успомніць усё гэта.

Яна яшчэ працуе. Вучыць дзяцей. Яна не можа без працы. Без гэтае працы. Бо іншую яна ўжо не зможа рабіць, нават фізічна... Колькі разоў раней мы, яе вучні, спрачаліся са старэйшымі і меншымі суседзямі — чыя настаўніца лепшая (было й такое). I нязменна перамагалі. Супернікі прысаромлена замаўкалі, убачыўшы ці проста прыгадаўшы Антаніну Пятроўну. А зараз... А сёння...

Яна жыве. Што будзе з ёю далей, я, зразумела, не ведаю. Я ведаю толькі, што яна будзе жыць... I потым... У нас, яе вучнях. Ува мне. Тая маладзенькая дзяўчына з вялізнымі вачыма і тоўстай русай касой на грудзях...»

Гэта быў першы і апошні Петрусёў «аўтабіяграфічны аповед». Больш анічога, звязанага з ягонымі знаёмымі, блізкімі і нават аднавяскоўцамі, ён не пісаў. Хоць ад прозы зусім не адмовіўся. Але сюжэты, герояў выдум-ляў — ад пачатку да канца. Не, Пятрусь не пісаў нешта фантастычнае ці гістарычнае. Пісаў толькі пра сёння. Аднак — пра тое, што магло б быць... Аповеды сталі друкавацца. Чытачы, здаецца, не заўважалі «падману», верылі напісанаму, а часам падкрэслівалі, што той са-май рэалістычнасці, праўдзівасці, якой так дабіваўся Пятрусь, было і занадта...

I вось сёння зайшоў да Петруся ягоны даўні сябра, аднакурснік, і папрасіў пашукаць адзін перапіеаны ім некалі аповед Булгакава (памятаеце тыя часы, калі творы Булгакава хадзілі ці ў дрэнных ксеракопіях з машынапісу, ці перапісаныя ад рукі ў агульныя сшыткі), каб параўнаць яго з надрукаваным у двухтомніку. Сярод старых папераў Пятрусь і наткнуўся на «Аповед пра першую настаўніцу». Даў яго пачытаць сябру, каб заняць час.

— Слухай, стары,— сказаў той,— чаму ты яго не друкуеш? Тут ёсць пара мясцінаў, якія зроблены зусім няблага. А гэтыя чырвоныя гумавыя боты настаўніцы і пусты рукаў жакеткі на ветры і зараз у мяне ў вачах стаяць... Можа, і перапрацуй трохі, неахайнасці, наіўнасці прыбяры. Скажам, ты пішаш, што не ведаеш, як чуткі пра Прымака й Светку з'явіліся, хоць гэта й прыдумаць не цяжка, затое ведаеш, што ў ложку рабілася, быццам у нагах стаяў... Ну і іншае... Ды ты і сам бачыш што. Перарабі і надрукуй. Надрукуй, як памяць пра сваю настаўніцу. А хочаш — перапішы. Тут матэрыялу на аповесць хопіць...

«Мажліва, ён і мае рацыю...» — думаў Пятрусь, седзячы потым над перачытаным аповедам. Але зноў і зноў браў верх сумліў, які літаральна заядаў яго апошнім часам: «А навошта? Каму гэта трэба? Каму гэта будзе цікава сёння?.. Сёння, калі прайшоў час сэрца-сціскальных Праскуравых, Маркавых, Івановых. Калі чытаюцца толькі дэтэктывы і фантас-тыка...» Гэта быў нават не сумліў, а нейкае апраўданне ўласнае бяздзейнасці, ляноты, апатыі, якія ўжо колькі часу не выпускалі Петруся са сваіх кіпцюроў. I нішто не магло выбіць яго з гэтага стану. Хіба што во гэтае: «Аповед патрэбны хоць бы як памяць пра настаўніцу...» «Пачну, а там пабачым»,— падумаў Пятрусь і вырашыў, што перарабляць, выпраўляць анічога не будзе, каб захаваць якраз тую наіўнасць, якую зараз яму не паўтарыць... Сеў за машынку і выстукаў:

Забыты аповед

Сярод іншых папер гэты стосік нічым не вылучаўся...

1983—1990

Прафесія ў дзядзькі Мікіты была па нашым часе рэдкая. Такой ні ў якіх вучылішчах не вучаць. Давалася яна раней у вёсках з дзяцінства. Кожнаму. Разам з днём нараджэння і імем можна было ўпісваць яе ў метрыку. Сам дзядзька Мікіта на сучасны лад называў сябе «шофірам». I не інакш, бо кіраваў ён «двухскарасной цяглавай сілай». Ну, скажу, з тым, што яна «двухскарасная», я не згаджаўся: хуткасць была адна — «но», другая — «тпр-р-ру» — служыла тормазам. Аднак прафесія ўсё роўна была файная. I дзядзька ведаў гэта.