Алесь Разанаў: Пчала пачала паломнічаць

Каса — косая, аднак там, дзе яна праходзіць, застаюцца чыстыя, без касмыкоў, касынкі лугоў і роўныя каснікі пакосаў.

Каса не спакушаецца славай і не выстаўляецца напаказ: яна толькі першаю, у расу, каштуе тыя «смакосы», якія пасля будуць каштаваць каровы і козы.

Каса касуе ўсё, што ўзводзілі вясна і лета: яе кранае не краса званцоў, касачоў ці каласоў-нікаў, а косінусы і катангенсы стасункаў з імі.

Пасада ў касы каставая — ад Касандры: яна прадказвае ўсім аднолькавы лёс і сама ж вершыць яго.

На касу, як на смерць, касавурацца гусакі, на касу сыкае асака, яе кусаюць камяні, ад яе адкасоўваюцца кусты, але, вітаючыся з ёю, касу ксціць касец Ясь і — развітваючыся з ёю — касінер Кастусь.

Адкрышаная ад крышталю цэласнасці, ка-рагодзячы, а то і ведучы вайну (Кrieg!) з іншымі «крыхамі», крыга кіруецца туды, дзе стаіць горад Рыга, дзе ўюцца харугвы і дзе рыгво ракі ўстрагае ў мора, і па дарозе скругляе ўсё, што ёсць у ёй квадратнага, сточвае ўсё, што ёсць у ёй рагатага, і тыя вярыгі, што лучаць яе з лядовай рыгарыстычнасцю, скідаюцца пакрысе самі.

Наўкруг крыгі віруюць скрыгаты — адны ад скаргі, другія ад узрушэння, і коні плыні, то прсста, то крывуляста, імкнуць яе ў невараць, як з адпушчанымі лейцамі квадрыгу.

На крыгу ўскокваюць, каб пакатацца на ёй, хлапчукі — мясцовыя «крыганаўты». З юліян-скага — старога — календара крыга пераван-дроўвае ў грыгарыянскі, з крыўскай метрыкі — у варажскую.

Пра крыгу — колькі чаго ў ёй сухога і колькі мокрага — абменьваюцца ўражаннямі берагі, а рака, адкрываючы ў ёй нязведаную глыбіню, засвойвае яе напамяць, нібы кніга «Рыгведу».

Дзверы маюць дзве веры і вядуць у два бакі — у прыход і адыход, у прыйсце і выйсце. Яны робяцца з жывой матэрыі — з дрэва, здзерава, і адгукаюцца таму, хто стукаецца, ягоным жа стукам: асцярожным — на асцярожны, бадзёрым — на бадзёры, і разумеюць таго, хто ў іх стукаецца, па тым, як ён стукаецца, альбо, і гэта здараецца, шкрабецца.

Прапанова, але пераборлівая, забарона, але дзіравая, дзверы аддзяляюць унутраную пра-стору ад знадворнай, і той, хто ўваходзіць у дзверы, уваходзіць у новы стан і ў новае стано-вішча: з «нідзе» ў «дзе», з дня — у «добры дзень», з двара — у «дзяржаву».

Дзверы трымаюцца раўнавагі і сцвярджаюцца правілам: яны мусяць адчыняцца на адзін раз больш, чым зачыняюцца, і калі гэтае правіла парушаецца, то і раўнавага вярэдзіцца.

Падмазаныя — дзверы маўчаць, непадмазаныя — верашчаць, цвярозыя — разважаюць, нецвя-розыя — вярзуць лухту, разнасцежаныя — выс-цюжваюць хату, зачыненыя — берагуць яе дух, яе мары, яе вярозы.

Каля дзвярэй зераюць лапці-кавярзні ды аці-раецца дзяркач.

Да дзвярэй нахіляецца калодзежны журавель — асвер, а вёдры напамяць ведаюць да іх дарогу. У дзверы дзярэцца сівер. I звер недаверліва спыняецца перад дзвярамі, вынюхваючы ў іхнім двувер'і ерась.

Дарога — як рака: разгаліноўваецца на шматлі-кія прытокі — сцежкі і цячэ паўз двары, гарады, агароды, усё закранаючы сабою і ўсё пакідаючы па-за сабою. Адзінага, каго яна не можа пахінуць,— гэта чалавека: калі рухаецца ён — рухаецца і яна, калі спыняецца ён — спыняецца і яна. Ён — яе другое «я», яе спадарожнік і павадыр, які дырыгуе, як ёй ісці — таропка ці паволі, ідіха ці гўчма.

Усё, што здараецца з дарогай, здараецца і з чалавекам, і ўсё, што ні здараецца з чалавекам, здараецца якраз у дарозе, бо сама прырода дарогі — здарацца, «здарагацца».

Але калі адрасы дарогі вядомыя — яны акрэслены на картах і схемах, то адрас ча-лавека невядомы; разам яны ідуць да небакраю, датуль, дзе неба злучаецца з зямлёю, далей у памяці дарогі чалавека няма, далей чалавек ідзе сам: адною сваёю прыродай у дол, другою — угору.

Дарога адгароджана ад наваколля сваім рада-водам, сваёй роляй — яны ў яе выключныя: наваколле замыкаецца ў круг, у карагод, а дарога, наадварот, выключаецца з круга, расторгвае яго. Яна ў два канцы, у два рагі, і праторана своеасаблівым нарогам — людскою хадой.

Дарога — найдаражэйшая госця: яна нясе людзям навіны, нясе дары, нясе радасць і гора, трагедыю і жарт, гатовая, як торг, заўтра змяніць іх на процілеглае.

Дарога — палімпсест, тора чалавечай гісторыі: што на ёй выдрукоўваюць адны, сціраюць, выдрукоўваючы сваё, другія.

Але так пішацца жыццяпіс чалавецтва, і нават калі дарога зарастае драсёнам, дрыжнікам ці падарожнікам — першым сведчаннем пра чалавецтва ўсё роўна застаецца яна, дарога,— самы вялікі сугюльны чалавечы твор.