Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Дык не варта ўжо таіцца, назаві: хто ж ваш абраннік? Хто ж будзе служыць нам лепш за нас, нягоднікаў?

— Уведаеш усё на Радзе.

— На Радзе i на вечы я дам табе бой! — пастрашыў Расціслаў.— I яшчэ невядома, пойдуць нашы баяры, дружыны, простыя смерды за табой ці не?! Калі будзе тут воля Данілы, мы будзем жыць у міры, дастатку, за яго плячыма. Калі мы «станем гаспадарамі ў сваёй хаце», адвернемся ад Данілы i злучымся так ці гэтак з Літвою, то сюды прыйдзе вайна, i мы зведаем вялікі Данілаў гнеў, дужую i бязлітасную ягоную руку!..

— Што ж, можа, i не абысціся без гэтага,— пахітаў галавой Усяслаў.— Але выбар мы, веру, зробім не такі, на які штурхаеш ты, a іншы — годны, пачэсны, хоць i нялёгкі... Каб мы смела i сумленна пазіралі ў вочы сваім дзецям i ўнукам, не чулі ад ix праклёну, пагарды i абразы...

— Разумны ты ды не вельмі! — заўшчуваў i нават ужо нібы даверліва, шчыра Расціслаў.— Пакланіся Данілу — усё будзеш мець: уладу, сілу, багацце, будучыню! Не схіліш гордай галавы, запрагнеш марнага i недарэчнага, чаго не варты нашы смерды,— усё страціш! Апынешся ў порубе альбо i без галавы!

— Дзякуй,— хітнуў галавой Усяслаў.— Хоць раз ды пабыў ты шчыры. А за шчырасць можна паважаць нават i непрыяцеля.

— Ты мяне не паважаў i паважаць ніколі не будзеш,— адвёў вочы Расціслаў.— Я часамі нават здзіўляюся, чаму ты столькі церпіш мяне, не звядзеш са свету. Можа, толькі таму, што асцерагаешся Данілы.

— Не толькі.

— Дык яшчэ чаму?

— Каб бачыць усе хады адкрытага галіцка-валынскага віжа, які з-за псовай службы гатоў прадаць i маці родную.

— I табе дзякуй за шчырасць,— схіліў галаву Расціслаў.— Але ведай: цяпер гэты віж-здраднік можа памагчы табе. Канечне, за паслугу: цяпер я павінен быць першым тут пасля Данілавага сына. Ды ты не крыўляйся, не пахмыляйся, болей падумай не толькі пра нябеснае, але i пра зямное. Пра маладую жонку i малое дзіця. Клопат пра сям'ю — не малая турбота. Дзеля яе, бывае, трэба ісці i на тое, на што душа i не згаджаецца...

— Асабліва, калі ў цябе такая жонка, як Раксана!

— Не заракайся! I тваё цялятка рана-позна будзе з рагамі!

— Кепская тая дамова, дзе вала бадзе карова!

— А не бывае, каб цябе што-небудзь ды не баданула. А цяпер ты i сам можаш сябе бадануць...

«Што ж,— нявесела падумаў Усяслаў,— бадай, нікчэмец кажа горкую праўду...»

7

Князя Ізяслава адспявалі, адслужылі па ім малітвы ў царкве, ушанавалі яго шэсцем дружын у баявых даспехах, а пасля ягонае дагледжанае лекарам цела паклалі ў выдзеўбленую з вялікага шэра-цёмнага каменя ракудамавіну, накрылі яе абчасанай каменнай глыбаю, замуравалі i паклалі спаць вечным сном у царкве побач з саркафагамі яго бацькі, маці, жонкі i сыноў.

Навагародскі люд — кавалі, залатары, купцы, чэлядзь i іхнія сем'і з вакольнага горада, а таксама смерды, лоўчыя, ^ортнікі, варшчыкі жалеза з блізкіх i далёкіх сельскіх паселішчаў,— дык вось люд, які імкнуўся трапіць калі не да княскага хорама i ў царкву, то хоць бы ў дзяцінец, каб на свае вочы ўбачыць князя-нябожчыка i жалобна-ўрачыстыя пахавальныя цырымоніі, спакваля разышоўся па сваіх хацінах; Навагародак апусцеў, заціх у смутку; дружыннікі па-ранейшаму трымалі ўсё пад пільным назіркам, каб без іхняга ведама ніводзін чалавек з падазронымі намерамі не змог вышмыгнуць з Навагародка ці пранікнуць у яго, найперш употай абсочваючы Расціславаў дом. Расціслаў, не здолеўшы паслаць у Холм свайго чалавека ў першы дзень князевай смерці, не супакоіўся: паспрабаваў упіхнуць у людское скопішча, а пасля выімкнуцца на холмскі шлях не абы-каго, a дружынніка, Усяслававага Любаміра. Але пільная варта i яго перахапіла, a калі добра прыціснулі, дык той прызнаўся, што Расціслаў хацеў праз яго перасцерагчы Андрэя-дворскага: князь Ізяслаў памёр, а перад смерцю наказаў Усяславу запрасіць у Навагародак князя з Літвы, так што не ўпускайце свайго, не давайце Навагародку i Літве вырасці ў вялікую сілу, шліце свае дружыны i з імі садзіце тут на пасад аднаго з Данілавых сыноў!..

«Як ты мог паслухаць змея i здрадзіць Навагародку? — сам дапытваючы з выбітымі зубамі i паламанай рукою Любаміра, ледзь не тросся ад гневу i крыўды Усяслаў.— Чым ён цябе спакусіў? Навагародак — твой жа родны горад, а ты...»

«Ты, баярын, вінаваты»,— адказаў той, моршчачыся ад болю.

«Я? Чым?»

«Ты адабраў ад мяне Любку».

«Дык ты з-за гэтага прадаў сваю душу? З-за помсты мне?»

Той замаўчаў, можа, i ўражаны, што яго гэтак знявечылі, а Бялян, які быў на допыце, ажно ўзарваўся: «На кол яго! Альбо гайню выжлаў спусціць на яго, паршывага сабаку!»