Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Hex бэндзе пахвалёны Езус Хрыстус,— радавіты, сваяк былому кракаўскаму князю, некалі багаты i вяльможны, а цяпер найперш паўзгорблены стары чалавек, Баляслаў сам сустрэў ix каля ганка-пляцоўкі з дошак. Высок!, схуднелы, з яшчэ болей павастрэлым доўгім носам i з тонкімі, пасінелымі губамі, з некалі смелым, халодна-пагардлівым, а цяпер спакутаваным, бяздольным позіркам. У падараным князем Ізяславам шыкоўным, але ўжо за апошнія гады падношаным сабаліным футры.— Якая ўцеха майму ціхаму дому! Маю шчэнсце спатыкаць самого ваяводу з Навагрудка!

Павітаўшыся, гаспадар не па ўзросце варухліва павёў яго ў свой пакой, а старая прыслужніца запрасіла Любку ў святліцу да ягонай дачкі.

— Пан Усяслаў зусім млоды!— паліслівіў стары ці, можа, i пазайздросціў яму, пасвяжэламу ў лесе i пасля нядаўняй язды на кані.— Але, проша, не распранайцеся[ 71 71 Ці не ад варункаў з палякамі ў ранейшыя i тыя часы, што тут апісваюцца, на заходнебеларускіх землях прыжыўся зварот на «вы»? ], тут зімна.— Падышоў да высокага, хораша выкладзенага паўкругам з чырвонай цэглы каміна, паднёс да яркага агню азяблыя бледныя рукі.

Усяслаў бачыў у Мазовіі, у князя Конрада i ягоных магнатаў, у крыжакоў каміны, але не спакусіўся на такую чужаземную завядзёнку: ад яе ў твар горача, a ў спіну холадна. Яму больш цікава сесці ў адзіноце ўвечар каля агню ў печы альбо грубцы ці ў любы час у лесе паблізу вогнішча, пазіраць на яркае полымя, слухаць, як патрэскваюць сучкі, як гамоніць агонь з комінам ці небам i думацьдумаць пра штосьці супакойнае.

— Як жывяце, пане Баляслаў? — ходзячы па ўвешаным i засланым дыванамі з Навагародка пакоі, запытаў Усяслаў, ведаючы, што спачатку прыйдзецца выслухаць аселыя на гаспадаровай душы скаргі i ўздыхі.

— Не жыву, а дажываю, пан Усяслаў,— цяжка ўздыхнуў стары.— Першы, малады, снег, а я не магу ўволю, усмак папаляваць! Hi коней добрых, ні хортаў, ні лоўчых! Ды i тое, што вызначылі мне вы з Міндоўгам, зусім мала для вольнэго i весялэго палявання!

Усяслаў цярпліва выслухаў знаёмую ўжо скаргу.

— Бардзо ценжка мне тут, пан Усяслаў. Я ж быў у сталіцы ўсёй зямлі, у Рыме, жыў у Кракаве! — настальгічна, як i раней, завёў сваё Баляслаў.— Тут нават ваш сусед, літоўскі ўладар, не мае таго, што маюць у нас радавыя шляхцічы!

— Князь Міндоўг жыве сціпла,— заступіўся за таго Усяслаў.— Яму не да раскошы, ён амаль заўсёды на кані, у руху. Мы ў Навагародку слынным таксама, як бачылі, не любім лішнія марнатраўствы i гульбішчы.

— He ўсе. Ваш дворскі любіць багацце, гулянкі. Праўда, не з кожным. На мяне, абяднелага бежанца, пазірае з насмешкай...— Развёў рукі.— Хто я цяпер? Стары i, можна сказаць, жабрачы! Я, канечне, мог бы ўжо сказаць вам шчырае дзінькую i вярнуцца дахаты, куды мяне цягнуць мая вотчына, магілы жоны i сыноў, але... Мяне вельмі непакоіць новы паход Батыя на захад. Баюся страціць адзіную сваю ніць з продкамі i нашчадкамі — Ядвісю. Цяпер яна адна, хто можа працягнуць мой род далей. Скажыце, што не будзе таго паходу Батыя, дык я выберуся нават сёння.

— Я не магу такое сказаць. Ды, лічу, гэта рашае нават не сам Батый. Батый — грозны i моцны, але ён усяго толькі выканаўца вышэйшай вол i.

Пачуўшы гэта, Баляслаў памаўчаў, запрасіў яго сесці на шырокім мяккім, накрытым мядзведжай скураю крэсле, сам сеў на суседнім. Хоць i выгнаннік, што страціў багацце, моц i здароўе, але хацеў пагаварыць пра лёсавырашальнае.

— Скажу шчыра, пан Усяслаў, з кожным днём мне ўсё цяжэй,— вось ужо які раз захітаў уніз-уверх галавою той.— Мяне непакоіць, нават страшыць, што не можа выйсці замуж Ядвіся i залішне доўга застаецца дзяўчынаю...

Як сам бацька, Усяслаў усё зразумеў глыбока.

— Ды люд ваш незадаволены намі...

— Вас крыўдзяць? Хто? Дзе? Калі?

— Як сказаць. Я пра іншае. Лічыцца толькі, што тут усе ахрышчаныя. Хрысціяне — знаць, тыя, хто жыве ў месце, а, як вы кажаце, вашы смерды, чэлядзіны — язычнікі. Яны пакланяюцца старым багам. Найбольш — Жыжалю, Богу агню.

— A хіба кепска, пане Баляслаў, калі на тое, што спрыяе нам жыць, ніхто не плюне? — па-свойму заступіўся за просты люд Усяслаў.— Тут — канечне, не Рым, сталіца ўсёй зямлі, не Кракаў, сталіца зямель польскіх, але тут таксама здаўна жывуць людзі i маюць свой прадзедаўскі лад, які разумна не ганьбіць, а паважаць.

— Але ж... Лад гэты застарэлы! Жыжалю — першы сноп новага жыта... Агнём абносяць паселішчы, хаты, поле, калі баяцца хвароб, засухі ці ліўняў! А «гуканне вясны»! Паляць «зіму»...

— ВйГносяць з хаты, знішчаюць усё старое, бруднае... — падправіў Усяслаў.