Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Устань!— загадаў яму Усяслаў. A калі той падхапіўся, запытаў: — Ведаеш, хто я?

— Ведаю, ваявода.

— Як цябе зваць?

— Мікула.

— Гэта ты пакрыўдзіў польскага шляхціча?

— Я яго не крыўдзіў.

— Ён цябе збіў? — Усяслаў павярнуў голаў да рыцара.

— Ён, ён, мядзведзь гэты,— зноў за свайго шляхціча адказаў стары магнат.

— Гавары, чаму даў волю сваім кулакам,— строга сказаў дзецюку Усяслаў.— Толькі кажы праўду! Як за правіну, так i за хлуслівасць загадаю пакараць строга!

— Рыдзель бегае за нашымі дзеўкамі... Хацеў аблажыць i маю дзяўчыну... — падаў той голас.— Вот я i даў...

— Маеш сведкаў?

— Маю.

— Чыя праўда?— Усяслаў зірнуў на шляхціча.— I ты не мані, бо i табе не дам за гэта спуску!

Той нібы вады ў рот набраў. Сумеўся i Баляслаў. Можа, шляхціч i наманіў яму пра тое, за што яго адлупцавалі.

— Можаш апраўдацца i абвінаваціць гэтага «мядзведзя»?

Той — ні слоўка.

Усяслаў паказаў рукой дзецюку: ідзі. Той задам адступіў, потым выйшаў з пакоя.

— Маладыя, гарачыя... — уздыхнуў Баляслаў, а потым, бачачы, што Усяслаў хмурыцца і, мабыць, мыляе вуснамі, накінуўся на шляхціча: — Вон адгэтуль, вон! Падманшчык! Курвец! Я сам пакараю цябе! Сваім судом! Згодзен, пан Усяслаў?

Ён не адказаў, утаймоўваў абурэнне.

— Сумуе, нудзіцца без падарожжаў, подзвігаў шляхціч,— падняўся, зноў па-свойму патлумачыў усё стары.— I вам скажу, пан Баляслаў, не абысціся без рыцараў, смелых i ўдалых воінаў. Калі вы хочаце мець сваю дзяржаву, свой гонар i сваю славу, то павінны мець i рыцараў.

— Як бачыце самі, нашы дзецюкі б'юць рыцараў i без даспехаў i спецыяльнай вывучкі,— прамовіў Усяслаў.— А што да правілаў, дык сам бачыў: у баі рыцары мала зважаюць на ix, трымаюцца за ix толькі ў сутычках паміж сабою. Ды, добра ведаю, рыдзелі не толькі шукаюць прыгод, паняў свайго сэрца, подзвігаў славы, але яны i сапраўдныя рабаўнікі: забіраюць сабе чужую маёмасць, прыводзяць палонных i робяць ix сваімі рабамі. А пра іхнія крыжовыя паходы няма чаго i казаць. Гэта — дзікунства! У наш век!

Баляслаў, канечне ж, хочучы ўратаваць ад кары свайго шляхціча, а заадно перамяніць малапрыемную для сябе гутарку, запытаў:

— Млода, з якой пан Усяслаў прыехаў, ест ваша жона?

— Жонка.

— Выбачайце, пан Усяслаў, але...— запнуўся той.

— Што, пан Баляслаў? — ветліва, але напружана запытаў Усяслаў.

— Кажуць, ваша жонка не зусім са знатнага роду...— асцярожна, ведаючы, што чапляе вельмі асабістае, прамовіў стары знаўца розных канонаў i этыкетаў. «Не зусім ca знатнага» — гэта толькі засланка, за іншае, сапраўднае — «з нізоў».

— Яна дачка майго старшага i вельмі знатнага дружынніка, цяпер ужо двараніна[ 73 73 На Русі з 12 ст. дваранамі называлі т. зв. «вольных слуг», якія атрымлівалі зямельныя надзелы на час вайсковай службы ў князёў i найбольш багатых баяр. ],— адказаў ён.— А сама — першая навагародскай красуня i вельмі знатная розумам, сэрцам i душою.

— Такі ваявода, як вы, пан Усяслаў, мог бы ўзяць не толькі любую баярыню, але i асобу з княскай крывёю...

«Значыць, i тваю дачку»,— здагадаўся пра ўсё Усяслаў, але ўголас сказаў без напругі ўжо:

— Я ўзяў за жонку, пан Усяслаў, тую, каго зажадала мае сэрца. Для яе i дзяцей нашых хопіць маёй даўняй баярскай радавітасці.

— Вшыстке розумем, пан Усяслаў,— згодна пахітаў галавою стары.— Цяпер ды тут, дзе вы ўзвысіліся да князя ці яго пасадніка, набіраеце моц з кожным днём, адзяржаўліваеце сваё паньства, вы вольныя рабіць тое, што зажадаеце.— Вы — такі магнат, якім я некалі быў у Кракаве.

— Не ўсё я магу, пане Баляслаў. Раблю найперш тое, што даручае князь i што ў інтарэсах Вялікай Навагародскай зямлі. Праўда, як вы кажаце, тое-сёе спажываю i для сябе. Узяў вось замуж любімую ці, як вашы людзі добра гавораць, кохану.

— Розумем, вшыстке розумем, пан Усяслаў,— зноў, але на гэты раз задумліва пахітаў галавою Баляслаў.— Мая жона, ктуру ўбіенлі манголы, кеды яна кінулася ратоваць Ядвісю, была знатна кабета, але мне не зусім кохана...

Усяслаў змаўчаў, a Баляслаў, убачыўшы за адчыненымі дзвярыма свайго слугу-пакаёвага, запрасіў:

— Ходзьма, пан Усяслаў, перакусім.

У другім пакоі, у сталоўні, былі ўжо ў шыкоўным сваім уборы, хоць i пунсовая, але молада свежая Любка i гаспадарова дачка — на гады тры-чатыры старэйшая, вышэйшая i больш гонкая, з прыгожьш паўкруглым бледным тварам, у зялёнай сукенцы з пазалочаным паскам, што спускаўся ўздоўж сцёгнаў i пры падоле быў прышпілены залатой спонаю, з сумессю велічы, пагарды, болю i сораму ў застылых карых вачах.