Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Што ж,— пасля гэтага роздуму Усяслаў усміхнуўся Любцы,— малілася Лялі, маліся i Цёці... Толькі, кажу, без лішняй агалоскі.

Усяслаў прыехаў сюды, у невялікі драўляны, абгароджаны высокім плашкавым тынам домік на высокім беразе Валоўкі, непадалёку ад нёманскага Лаўрышава (чамусьці вельмі любімай мясціны Міндоўгава Войшалка), не проста адпачыць пасля вяселля. Ягонае сямейнае загародняе лецішча было непадалёку Навагародка, ля гэтай жа Валоўкі, а вось тут знаходзілася яго ваяводскае прыстанішча, дзе ён звычайна запыняўся з аховаю, калі прыязджаў сюды па сваіх клопатах. Дабраўшыся, увечар папарыўся ў загадзя падрыхтаванай яго людзьмі лазенцы (у перапынку па маладой звычцы паплёхаўся ў сцюдзёнай Валоўцьт), павячэраў з Любкай i яе бацькам, добра выспаўся, дык назаўтра раненька борздка падняўся, пакінуў маладую жонку ў цёплай пасцелі i падаўся ў адно з блізкіх паселішч.

Ягоныя турботы тут, паблізу абшараў i ў нетрах Налібацкай пушчы, былі вялікія. Па дамове з Міндоўгам іхнія людзі тут разам, не замінаючы адзін аднаму, рыбачылі i палявалі, бортнічалі, а таксама здаўна капалі тут па балотах вакол Нёмана i Усы рыжа-бурую зямлю-руду. Яе звозілі ў некалькі мясцін — яны паволі, год за годам, станавіліся паселішчамі, a паселішчы — абшчынай-грамадой альбо валасцямі, дзе быў свой, абраны людам старац, які збіраў падаткі i сачыў за ладам, а таксама быў i княскі чалавек — цівун-баярын, які пыніў тут усё ад імя князя. Дык вось гэтыя паселішчы, воласці паволі станавіліся Руднямі ці Налібацкай альбо Пільнянскай Руднямі. Сюды прыводзілі жыць не толькі тутэйшых, але i захопленых у палон, а за апошнія пяць гадоў сюды (як i да суседа Міндоўга) трапіла нямала бежанцаў з разанскай, арлоўскай, курскай, бранскай, чарнігаўскай, галіцка-валынскай, польскай земляў. Зразумела, сюды бралі не ўсіх, а найперш наглядчыкаў за пажарамі i самавольствамі, сакальнічых, бабраловаў, ваўчатнікаў i мядзведзежатнікаў, бортнікаў, траўнікаў ды тых, хто ўмеў варыць i каваць жалеза, валодаў сілай раздзімаць кавальскія мяхі і гахаць молатам. З маладзейшага розназямельнага мужчынскага люду ён мог тут хутка сабраць некалькі моцных дружын, што ўмелі карыстацца зброяй i будуць мужныя ў баі. Вольнага доступу староннім у некаторыя новыя, яшчэ тайныя ад галіцкавалынскага ўладара i крыжакоў, вёскі не было. Сюды i дворскага Расціслава не ўсюды пускалі. Гэта былі ягоныя, Усяслававы, ваяводскія i ад княскага імя, уладанні, хоць уласна ягоных, баярскіх, паселішчаў, што здабывалі i яму свежы рачны ды лясны харч, тут мелася няшмат. Сям-там адным «дымам» ці адной-дзвюма сем'ямі, дварамі жылі спрадвечныя вольныя тубыльцы, а таемна ў норах ці бярлогах — беглыя, грабежнікі, забойцы i іншыя грэшнікі, дзівакі-пустэльнікі, старавернікі-язычнікі, струплівыя людзі,— i ўсіх яму таксама трэба было трымаць пад пільным назіркам, таго-сяго вылоўліваць i караць, каб i тут, часамі ў непраходным лесе, усе адчувалі нядрэмнае навагародскае вока i цвёрдую руку, каб баяліся лішне сваволіць i нішчыць. Да ўсяго тут, воддаль, ад чужых вачэй, на абязлесеных i выраўняных мясцінах, былі сумесныя з Міндоўгам, як яны жартавалі, такавішчы, дзе навучалі маладых вояў у бегу на конях ці пешшу навыперадкі, уздагон, наладжвалі вайсковыя гульні i навучальныя баі для дружын i палкоў.

Едучы яшчэ прыцемкам па лясной сцяжыне з маладымі паўсоннымі дружыннікамі, Усяслаў узіраўся i ўслухоўваўся, хто i дзе, як i трэба, павінен яго неўзабаве запыніць. Хай толькі, сонныя цецерукі, не аклікнуць ды не перагародзяць шлях! Рухаліся ціха, але ад прымаразку пад капытамі коней шалясцела падшэрхлыя зямля i трава, пахруствала голле. Калі ўночы марозік, дык удзень будзе сонечна.

Вось ягоны гняды ўскінуў галаву, застрыг вушамі: непадалёку блізкія лахмаценькія елачкі з глыбай зямлі зрушыліся ўбок i з аголенай яміны спачатку выскачыў i заліўся брэхам шэра-руды, з чорнай спіною сабака крыжацкай пароды, a ўслед выімчалася трое вояў з лукамі i коп'ямі.

— Стой!— крыкнуў самы старэйшы. Як пазнаў адразу Усяслаў, дзесяцкі Мікула. Сярэдняга росту, у скураных ботах i ваўчыным кажушку. Пазнаўшы, узмахам рукі затрымаў ваяўнічага сабаку, вояў, нізка закланяўся:

— Дабрыдзень, ваявода.

— Здароў, Мікула,— затрымаўшы каня, з прыемнасцю адказаў пажылому вою.— Малайчына, што чуйны, не спіш, як мядзведзь у бярлозе.

— Сваю службу ведаем, ваявода,— той выпрастаўся, прыклаў руку да грудзіны.— I ўдзень, i ўночы бачым i чуем, якая птушка сюдою праляціць, які звер пройдзе.