Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— О то молотобіець! — пажартаваў Міраслаў, расцягваючы рот i апушчаныя па краях чорна-сівыя вусы.

— Возьмеш памагатым? — падабрэла ўсміхнуўся Усяслаў.

— Візьму,— загарэзнічаў той.

З хвіліну-другую ўсе разам i з гонарам пазіралі, як з гэтай кузні жалеза пераносілі ў суседнюю, каб там яго яшчэ лепей абладзіць, а потым пачаць кляпаць загатоўкі на мячы, сякеры, коп'і i шаблі, каб гэтыя загатоўкі перадаць яшчэ ў іншыя кузні, дзе ix будуць даводзіць да ладу, гартаваць, каб зброя не зазубрывалася i не ламалася аб чужую. Нейкую долю жалеза адправяць адсюль у Навагародак, у кузні i майстэрні на пасадзе, дзе з яго зробяць зброю з упрыгожаннямі, для знатных людзей, а таксама будуць кляпаць розныя прылады i начынне для гараджан i вяскоўцаў.

Пасля, выцершы рукавом жупана пот з лоба, Усяслаў моцна, па-сяброўску ляпнуў па плечуку валынца, якога паважаў, нават любіў за кавальскую дбайнасць i вясёлы нораў, за душэўна-шчымлівыя песні. A калі азірнуўся вакол i нечакана ўбачыў ужо тут цівуна, каржакаватага i жывацістага баярына ажно з разанскай зямлі, Андрэя, які — чырвоны, нават азызлаваты — падладжваўся пад усіхны добры настрой i намагаўся лісліва зазірнуць у ягоныя вочы, рэзка i ca злосцю ткнуў таму ў рукі цяжкі молат:

— На!

Баярын Андрэй скінуў з сябе паношанае, але ўсё роўна яшчэ шыкоўнае сабалінае футра, схапіў молат i пачаў ляпаць па новым ярка-жоўтым жалезным кавалку — ды i нямоцна i не зусім у лад з напарнікам.

Ніхто з кавалёў, хоць многія з ix не любілі цівуна ўжо толькі за тое, што ён цівун, не хмыкнуў i не ўсміхнуўся з Андрэевай няўдаласці: кавалі — людзі цярплівыя, спаважлівыя i найчасцей маўклівыя, таксама ахвотныя да выпіўкі. A калі таўстун-цівун хутка змарыўся, дык яго тут жа падратаваў адзін з тутэйшых кавалёў, забраўшы з ягоных рук молат: жалеза хутка астывала, чырванела i пакрывалася шэра-цёмнай плеўчыыаю-луской.

— Якія маеце скаргі, просьбы, варшчыкі i кавалі? — калі ў гэтай кузні заціхла i пачалі ўжо ляпаць, рассякаючы жалеза на меншыя кавалкі ў суседняй, запытаў у прыціхлых ужо людзей Усяслаў. Ён добра ведаў, што дворскі Андрэй мала клапаціўся пра тых, хто здабываў для княства хлеб, мяса, мёд, воск ці лён, нават абіраў тых i не дазваляў скардзіцца, люта караў за «крамолу», але ён, Усяслаў, стараўся падуладны яму люд не крыўдзіць.— Не бойцеся, гаварыце мне ўсё.

Усе, нават тутэйшыя, пера вял i позіркі на самага смел ага, на ягонага любімца, Міраслава, ведаючы, што цівун Андрэй не асмеліцца пасля, кал i ён, Усяслаў, ад'едзе адгэтуль, нават пальцам зачапіць таго за нраўду.

— Нуждаемся, баярын,— прамовіў той затурбавана.

— Якая ваша нястача?

— Нам трэба болей хліба, м'яса, взуцця[ 68 68 Абутку (укр.). ]. Нам жэ, сам бачів, трэба сілы багато. A всі, бачыш, як у вас кажуць, вярнідубы! Дак i харчів всім трэба багато.

— Што яшчэ?

— I сімійнікі нашы ў етым нуждаюцца, баярын.

— Чу у? — i пры ўсіх Усяслаў грозна зірнуў на цівуна Адрэя.

— Слышал, воевода,— апусціў той галаву.

— Што— я вам мала абутку, апраткі, хлеба i мяса даю? Хоць раз сказаў табе, што гэтага ў нас мала, што нашы варшчыкі, кавалі мусяць недаядаць, хадзіць паўбосыя i паўголыя?

— Не.

— Дык не павінны калець i галець!

— Понял, воевода. Добавим всего.

— I не табе, a ім ад мяне па нядзелях па кварце медавухі!

— Как прикажешь, воевода.

— Спасыба, ваявода,— пачціва падзякаваў яму нізкім наклонам Міраслаў.— Ты — наш заступнык. Многія з нас найпэрш дзеля тэбэ тут задэржуваліся.

— Строг, но справедлив и милосерд, господине,— закланяўся Гаўрыла — высокі, светлавалосы, плячысты, з расхрыстанай кашуляй на грудзіне, на якой на аборачцы вісеў драўляны крыжык.

У гэтых Міраслава, Гаўрылы i ў іншых, у таго ж баярына Андрэя нялёгкі лёс: гадоў сем — пяць таму манголы разрабавалі, спалілі іхнія гарады i вёскі, a сямейнікаў ці пабілі, ці звялі ў палон, дык яны, параненыя, ацалелыя ў адзіноце ці ў баярскай ахове, павінны былі ўцякаць з бацькоўшчыны i шукаць паратунку ажно тут. Праўда, многія, калі Батый адвалокся з Еўропы i папоўз да Іціля, падаліся адгэтуль дадому, але некаторыя, не знайшоўшы там на дзесяткі вёрст ні жылля, ні жывой душы, зноў вярнуліся сюды, каб асесці ўжо тут, у ацалелым i хлебным краі. Той-сёй ужо нават завёў тут новую сям'ю, мае дзяцей.

— Скажу шчыра,— Усяслаў прыклаў руку да грудзіны.— Я шкадаваў бы, каб мы страцілі такіх майстроў, як вы. Але таго, хто не палонны, не даўжнік, а вольны чалавек, я не магу няволіць. Ды, як самі бачыце, мы i палонных рана-позна адпускаем ці аблягчаем ім няволю.