Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Спасибо за хлеб и кров,— зноў схіліў галаву Гаўрыла.— Будь, воевода, во здравии долгом, в силе большой, а мы поможем уж тебе для ратного дела.

— Ды ўжо разам павінны аберагаць наш край. Ад любога непрыяцеля, якімі б няўкорнымі, а на самай справе хіжымі намерамі ён не прыкрываўся б.

— Истинные слова,— згадзіўся Гаўрыла.— Есть ли угроза нам, воевода?

— Можа быць. З усіх бакоў.

— Давай знак, воевода. Все как один, мечи и копья в руки возьмем, край защитим. Хотя,— Гаўрыла перажагнаўся,— не доведи господь, чтобы сюда ринулись мунгалы. Злы и люты, аки дикие псы. Сами махонькие, лошадки ихние маленькие, но их тьма-тьмущая. Их не сдержать, все озверевшие, страшные, лезут и лезут друг за другом, бьют без пощады здорового и раненого, потом все расхватывают, жгут, арканят и тянут в полон, после них — попелища и мертвая земля... Русь Великую опрокинули!.. Теперь всех уцелевших держат в узде: и князьев, и бояр, и челедина. Всех душат за непослушание...

— Будзем, Гаўрыла, абараняцца i супраць гэтай дзікай i страшнай навалы,— прамовіў ён.

— Будем, господине.

Затым, калі ўднелай раніцай, пад нізкім няцёплым, але яркім сонцам, што вызяленьвала вакольны лес i высветліла вёску з чорнымі ад дыму саламянымі i абкладзенымі дзірваном стрэхамі, ішлі ўдвух з цівуном, Усяслаў не мог не абурыцца:

— Дзе тваё баярскае слова, Андрэй? На Радзе, перад самім князем Ізяславам кляўся не напівацца без меры, працаваць на моц зямлі нашай, але слова сваё парушаеш. Гэта — вялікая правіна i ганьба.

— Извини, воевода,— хмурна павініўся той, ідучы поплеч i раз за разам выціраючы рукавом футра халодны пот з лоба.— Уныние большое на душе, а бес тут как тут...

— Я разумею, што ты хочаш сказаць. Тое ж, што нядаўна добра сказаў Гаўрыла,— мякчэй прамовіў Усяслаў.— Кожнаму мілы той куток, дзе яму рэзалі пупок. Так?

— Может, и глубже...

— Кажу ж, разумею ўсё, але хіба табе, тваёй сям'і, людзям тваім тут кепскі прытулак? Вы ж для нас — не госці, адзінаверныя браты. Усе. Баяры i смерды. Здаровыя i параненыя. Старыя i малыя. Ты — княскі цівун над столькімі паселішчамі! Ты даеш жалеза! Зброю! Моц! Мы кажам табе: дзякуй вялікі!

— Так, воевода. Все так. Но, поверь, одолевает грусть. Я хочу в свою Русь!

— Тут табе зусім чужая Русь?

— Не чужая, близкая, но здесь, извини, все же другая Русь. Со своей стариной, со своими обычаями, со своим говором,— горача загаварыў Андрэй.— Поверь, у нас там другое раздолье полей, другое небо, солнце, другие морозы и вьюги, иначе хлеба растут, иначе женщины одеваются и поют! Другие игрища, шалости, удальство, ухарство, боевая потеха, дабы не только душу, но и кровь взыграть! Остановить пятерку-шестерку за колесо... Быка за рога одолеть... Итиль в лодке в ледоход переехать... Бои оглоблями, кулаками или стенка на стенку... Пить на спор, кто первый замертво упадет... Зазнобу-отраду у мужа украсть...— Супакоіўся, уздыхнуў.— Поверь, для меня все дорого, даже какие-то вздор, нелепица! Я вот за десятки верст езживал, дабы знаменитого враля послушать, дабы с гром-бабой, что мужиков ложила на лопатки, схватиться крест-накрест! А у вас все более умеренно, спокойно. Есть игры забавные, но... не дерзкие и не отчаянные...

— Які край, такі i звычай,— сказаў Усяслаў.— Але калі мусіш быць тут, дык, будзь ласкаў, не нарушай наш лад, не сей заганы i хібы. На жаль вялікі, усё, што праціўна праўдзе i дабру, плодзіцца хутка i моцна. Хоць па веры сваёй мы павінны не паддавацца на зміевы спакусы, адмольваць грахі.

— Все так, воевода.

— Але мала слоў тваіх, Андрэй. Я табе казаў ужо i яшчэ раз паўтару: каб твая баярыня была не цяжарная, дык я даў бы табе коней, хлеба, апратку, ахову з тваіх людзей i адправіў бы з вачэй. Едзь куды хочаш, шукай больш цярплівых i зычлівых! Але не будзь злоўжытны, Андрэй! Спагада мая не без межаў! Чуеш?

— Чюю,— вінавата пагадзіўся той.— Извини, пожалуйста.— А потым паддобрыўся: — Может, зайдешь позавтракать?

— Хочаш, каб жонка падала не толькі мне, але i табе медавухі? — па кпі ў ён.

— Нет.

— Іншым разам, Андрэй, можа, i зайшоў бы, уважыў тваю добрую гаспадыню. Сёння — не, каб не спакушаць яе гасціннасць. Ды з раніцы i ў буднія дні не п'ю. А ты лячыся зваранай кіслай капустаю, «горячими щями», як вы кажаце. Добра выганяе хмельную смагу i пакуту!

6

Сціпла, але ўсмак паснедаўшы i заадно папалуднаваўшы ўсім поеным у тутэйшага знаёмага папа, а потым пакінуўшы вёску варшчыкаў жалеза i кавалёў, Усяслаў не мог не збочыць са сваёй дарогі, каб зазірнуць на бліжэйшае «такавішча», дзе, як яму сказалі яшныя пушчанскія дазорцы, сусед Міндоўг правярае i навучае свае дружьшы перад хуткім паходам на крыжакоў. Што гэта так неўзабаве i пачулася: па лесе пакацілася рэха шматгалосага гулу i жалезнага ляску. Як i трэба, Усяслава з вартаю вось затрымаў літоўскі пост. Старшы, дзесяцкі, адразу ж пазнаў яго, павыбачаўся за затрымку i па ела ў тут жа ганца на кані ў Міндоўгаў лагер. Ганец хутка вярнуўся, з паклонам запрасіў гасцей да свайго князя, потым жвава прывёў ix да невялікай зацішнай i ярка асвечанай сонцам палянкі, да паходнага, абкладзенага выдубленымі скурамі шатра, дзе яго сустрэлі рослыя Міндоўг, ваявода Хвал i еярэдняга росту Войшалк.