Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— А Любка? Кахае цябе?

— Можаш, ваша правялебнасць, сам запытаць у яе пра гэта. Я ж веру: пакахала i яна мяне, хоча быць маёй жонкай.

— Што да мяне, Усяслаў, дык я не магу не блаславіць сэрцы, што кахаюць, імкнуцца адно да аднаго ў дабрамыснасці.

— Дзякуй, вялікі дзякуй, ваша правялебнасць. Ты ратуеш Любку ад сораму i ганьбы, а мне — мой гонар, мае імя, спрыяеш, каб я жыў паўней, як i ўсе людзі.

— Мне, Усяслаў, застаецца толькі паўтарыць тое, што мудра сказана ўжо: «Добра жена венець мужу своему и безпечалие». Веру, што красуня наша будзе сардэчнай i душэўнай, вернай табе жонкай. Дык пладзіцеся i размнажайцеся, доўжце род чалавечы i праведны. «Род правыихъ благословиться,— рече пророкъ,— и семя ихъ въ благословлении будеть».

— Дзякуй, вялікі дзякуй! — Усяслаў ад радасці i падзякі прыпаў вуснамі да біскупавай рукі.

Той жа, калі адспавядаў, назначыў сваю кару i прычасціў, папрасіў яшчэ застацца:

— Хадзем, пасаднік, пакажу табе тое, пра што ты i Рада ведаеце, але што цяпер павінен убачыць сваімі вачыма.

Усяславу прыходзілася быць не толькі ў храме, але i ў царкоўнай рызніцы, у склепе ды ў падвале (у рызніцы былі царкоўнае начынне i Кірылавы ўборы, у склепе — княскія ракі-дамавіны, а далей, у падвале,— сховы на выпадак пажару ці варожай аблогі, а таксама бочкі з ежай i крамянёвай, заўсёды пітной вадою. Тут, у падвале, ён нават ведаў тайны ход наверх, за дзядзінец); цяпер Кірыла, замкнуўшы царкву знутры i ўзяўшы запаленую свечачку, павёў яго па знаёмых сходках у вымураваны i абкладзены гладкімі камянямі цёмны падвал, куды ніколі не даходзілі ні нябеснае святло, ні зямныя гукі, дзе панавала падземная цішыня, у якой былі вельмі гулкія чалавечыя крокі i нават шэпт, востра адчуваўся водар сырога пяску, вапны, камянёў, павуціння i дрэва ад паліц i бочак.

У праходзе — доўгім, таямнічым i нават трошкі страшнаватым, — каля сцяны з найбольш вялізнымі камянямі, перад спратам, Кірыла нечакана запыніўся.

— Запомніў, колькі крокаў прайшоў? — усміхнуўся.

— Не,— шчыра прызнаўся ён, хоць ведаў, колькі трэба ісці да спрата.

— Трэба будзе, дружа мой, добра запомніць. Якраз тут — патаемныя дзверы ў камору, дзе княскі скарб. Паспрабуй сам разгадаць таямніцу.

Усяслаў узяў пададзеную свечачку, падышоў з ёю спачатку да левай сцяны, пасля — да правай, прыгледжваўся да выцэментаваных пазоў паміж камянямі, стукаў па ix, прыкладаў вуха, намагаючыся адчуць, дзе глухі, а дзе больш гучны гук, нагінаўся, укленчваў, абмацваў выкладзены плінфай дол, стукаючы i па ім, але дарма, ніякага сакрэту адгадаць не змог.

— Каб гэтая тайніца была далей у нашым спраце, дык яе лягчэй было б знайсці i якому нашаму ліхадзею, i прышламу ворагу,— прамовіў Кірыла, супакойваючы яго за няўдачу.— Там бы запыніліся i шныпарылі б. I ўрэшце апаролі б. Тут жа, у праходзе, усе будуць ісці далей i чакаць, што там, наперадзе. Глядзі, вось куды трэба націснуць...

Той нагнуўся, упёрся адной рукой на верх, а другой знізу на, здавалася, звычайны камень — той разам з некалькімі камянямі падаўся ў сцяну, паказваючы няроўную, па форме камянёў, нішу, а потым гэтая цяжкая глыба лёгка пасунулася па жолабе ўлева, агаляючы краты з тоўстых, амаль у мужчынскае запясце, жалезных пераплеценых калоў, за якімі была прасторная камора.

Кірыла прасунуў знізу праз адтуліну ў кратах руку, мабыць, націснуў там на штосьці на адным з перакрыжаванняў, бо вось ужо лёгка пасунуў браму, але ўправа ўжо, у выемку, што была між дзвюма тоўстымі сценамі.

— Тут — i сховы для княскай сям'і ды радцаў, i княскі скарб ды яшчэ адзін спрат ежы,-пітва,— сказаў Кірыла, прапускаючы яго, сапраўды, у вялікую вымураваную камору, дзе стаяла нямала акаваных бліскучым, нержавейным жалезам драўляных скрыняў, бочак, было нямала тапчаноў i сталоў, паліц з пасудай i свечкамі.— Тут — i яшчэ адзін патаемны ход за дзядзінец, у тое месца, дзе ты, ваявода, павінен у ліхую часіну трымаць напагатове коней, вояў i запас ежы ў далёкую дарогу...

Сапраўды, ёсць далека за дзядзінцам адна непрыкметная мясціна сярод даўняга, заросла га кустоўем i дрэвамі кургана-могільніка, дзе па княскім загадзе ён мусіць тады, кал i вораг здолее ўварвацца ў дзядзінец, мець свежую конную дружыну там, за крэпасцю. Значыць, ён, гэты тайны ход, быў ужо i раней, перш чым пачалі будаваць тут царкву. Яго, мабыць, употай выкапалі па волі яшчэ Князевых прадзедаў, хоць, дзякуй Богу, ім яшчэ не было патрэбы пакарыстацца. Іначай ягоны бацька-ваявода, перадаючы яму навагародскія таямніцы, сказаў бы i пра гэта. Ці той не мог даверыць усяго нават яму, сыну? Можа, i так: прыйдзе час — уведаеш тое, што трэба табе знаць.