Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Я не мог больш пазіраць яму ў вочы. Не, не ад яго нямога спакутаванага дакору — ад таго, што апошнія гады тры, санраўды, пачаў забываць пра Іну, a калі ўспамінаў, дык ужо ні ў чым не папікаў сябе, а гэтым самым, канечне, быў калі не абыякавы, дык спакойны да яе далейшага лесу.

«Іна! Іна! — хацелася мне цяпер выдыхнуць з болем i віною.— Што ты, такая маладая i разумніца вялікая, нарабіла?!»

— Шлюб наш быў выпадковы,— сказаў госць.— Яна выйшла за мяне замуж таму, што я першы браў яе з дзіцем. Я кахаў яе, але...— Уздыхнуў.— Мы не маглі быць разам шчаслівыя...

Я ўсё яшчэ не мог вымавіць ні аднаго слова — ад такога страшнага зыходу, што выбрала Іна.

— Калі яна вучылася тут, у сталіцы, я прадчуваў, што ў яе з'явіўся хтосьці іншы. Часта здараецца, што муж можа быць сляпы, як крот, зусім не бачыць, што вытварае яго жонка. Я адразу ж усё зразумеў... Я, жывы чалавек, не мог не зараўнаваць, аднойчы пасля спрэчкі нават збіў яе, але не я, а яна перамагла мяне з радаснай усмешкай: «Можаш забіць мяне, але я ўпершыню пакахала, стала жанчынаю!» Я хацеў ужо тады знайсці вас, шчасліўца, i застрэліць! Я ж паляўнічы, маю зброю. Ды пашкадаваў — не вас, яе... А затым, калі ваша каханне абарвалася, я паспакайнеў, палічыў, што цяпер, «пасля буры страсці», як яна казала, у нас усё наладзіцца. Не, не наладзілася. Яна больш не здраджвала мне, але ў яе з'явіліся бяссонніца, плач, слёзы, істэрыка без дай прычыны, a ўрэшце змора. Нават не верылася, што на такое нястрымнае здольная яна, жыццярадасная, моцная, з ясным i светлым розумам!

Я маўчаў.

— Іменна пра вас я ўведаў пасля яе смерці з яе дзённіка,— ён дастаў з унутранай кішэні невялікую, але тоўстую запісную кніжку ў бліскучых, перламутравых чырвоных вокладках, паклаў яе на стол.— Спачатку я хацеў спаліць гэтыя запісы: тут шмат непрыемнага пра мяне i добрага, захапляльнага пра вас — ды не хацеў, каб калі-небудзь прачытала ўсё гэта Інэсіна дачка. Але перадумаў. Дзеля Іны. Няхай яе споведзь будзе ў таго, каго яна кахала. А вы ўжо, што хочаце, тое i рабіце з гэтым.— Пастаяў, пакусаў вусны.— Я ўжо дараваў вам, суперніку i ворагу. Ды цяпер не столькі мне, колькі вам ушаноўваць памяць пра Інэсу.

Прамовіў так i, не развітаўшыся, пайшоў.

2

«...I сёння былі сумныя лекцыі. Проста не верыцца: гістфак, такія цікавыя тут навукі, столькі забытага, займальнага, а некаторыя выкладчыкі бубняць-гнюсяць пра ўсё гэта са сваіх пажаўцелых канспектаў, што становіцца нецікава i сумна.

Ды сёння адбыўся выпадак, што вельмі ўзбудзіў мяне. Адзін наш студэнт, А., пачаў гаварыць на лекцыі-семінары па гісторыі КПСС па-беларуску. Выкладчыца, тоўстая, сытая, з залатымі зубамі, але няўклюдная капа, спачатку слухала ўважліва, вырачыўшы вочы, а потым паблажліва ўсміхнулася: «Вось i я ўбачыла жывога нацыяналіста!»

Усе мы, другакурснікі-завочнікі, наструніліся.

«Выбачайце, я не прапаведую нацыяналізм,— сумеўся А.— Ці гаварыць па-беларуску ў Беларусі — нацыяналізм?»

«Адукаваныя беларусы размаўляюць на языке, a калі яны гавораць на мове, то яны — нацыяналісты. Апроч пісменнікаў (яна так i сказала — «пісменнікаў»), настаўнікаў i некаторых вучоных-моваведаў».

Пачуўшы гэтую жывую перапалку, усе, хто ведаў i не ведаў беларускую мову, ажно ўгнулі галовы. Божа, падумалася мне, i гэта — гісторыкі, разумныя людзі, урэшце беларусы? Ды гэта ж статак бараноў!

«Глупства!» — не выцерпела я.

«Во яшчэ адзін нацыяналіст! — зларадна пацешылася выкладчыца, як казалі, жонка цэкоўца.— Хто ж гэта? Пакажыцеся, каб мы ведалі ў твар сваіх ворагаў!»

«Гэта сказала я,— мне прыйшлося падняцца i назваць сябе.— I паўтару: не гаварыце глупства, калі вы лічыце сябе сапраўдным гісторыкам. A ў беларускім нацыяналізме вы мяне не абвінаваціце: я руская, гавару, як вы кажаце, на языке, а мовы не ведаю, на вялікі жаль».

«Гэта вы гаворыце глупства! — успыхнула ўджаленая ідэйніца.— I патураеце месніцтву!»

3

— Сапраўды, было такое здарэнне-казус, калі мне ва універсітэце, як кажуць, прамывалі мазгі. Спачатку дзяўбла тая выкладчыца — свая, беларуска, якая абараніла дысертацыю пра тое, як КПСС мудра кіруе прафсаюзамі, гаварыла, як цяпер кажуць, на дземянцееўцы, у жыцці была наскрозь мяшчанка, але ў аўдыторыі звышадданая рэжыму (пазней на сходах, у друку граміла нефармалаў, БНФ, была супраць дзяржаўнасці «мовы», хадзіла ў калоне пад чырвонымі сцягамі, a ўрэшце ўбілася разам з мужам i дзецьмі ў камерцыю i адалярылася), потым павучалі іншыя. Сапраўды, тады заступілася за мяне толькі Іна.