Мікола Аўрамчык - Палон

Сіліч не ўяўляў, што задумаў Хяндога. Але паслухмяна выканаў яголае даручэнне. Назаўтра, калі канваір паклікаў яго распальваць цяпельца, хлопец даведаўся, што ў вартавога сапраўды ёсць самапіска. Міхась чыстасардэчна прызнаўся, чаму цікавіцца ёю, і папрасіў, каб той захапіў яе на працу і незаўважна перадаў яму. На наступны дзень вартавы прынёс хлопцу самапіску.

Якраз назаўтра быў выхадны. Як па заказу, дзень выдаўся пагодлівы, сонечны. Многія палонныя бавілі час у двары лагера, кожны заняты чымнебудзь сваім.

Хяндога ўпотайкі ўзяў у Міхася самапіску і рэшту чыстага аркуша паперы, а хлопца папрасіў, каб ён з Леанідам затрымаўся на дварэ. Надзейна заслонены з бакоў Казнадзеем, Ярмолікам і Багданам Пятровічам, Хяндога, не кажучы нікому н! слова, лежачы на пустых нарах, наспех штосьці напісаў на паперы i разам з самапіскаю борздзенька схаваў у кішэню. Ніхто з напарнікаў не бачыў, што ён рабіў пасля. Яны толькі ведалі, што Хяндога аддаў Міхасю самапіску, якую той вярнуў вартавому. Але праз дзень-другі яны ўсе заўважылі, што Вырвіна нібы падмянілі. Ён прыціх, стаў сумны і насцярожаны. Стараўся быць толькі там, дзе збіралася шмат палонных. Як быццам пабойваўся заставацца ў пакоі на адзіноце.

— Чым ты гэтак напалохаў яго? — пацікавіўся ў Хяндогі Міхась, калі побач не было Леаніда.

— Запіскаю, што паклаў у кішэню яго шыняля.

— А што ты напісаў у ёй?

— Папярэдзіў, што калі не будзе трымаць язык за зубамі, дык у прыбіральні ўтопім у дзярме.

«Добра, што я тады не сапсаваў той аркуш паперы: не накрэмзаў на ім запіску мацеры, — нарэшце супакоіўся за Леанідаў лёс Міхась, —Ну што з таго, што спачатку на хвіліну абрадаваў бы яе тым, што я жывы? Затое пасля, праз маю гаротную долю, толькі асудзіў бы яе на штодзённыя пакуты. Дый яшчэ гэтак асароміў бы старога бацьку, абняславіў ягоную сівізну, расчараваў ягоныя спадзяванні. А Хяндога, 0ач, пагражаючы суровым прысудам, нягодніка паставіў на месца. Адна i тая ж папера, а што значыць, калі яе скарыстаць з розумам? — I раптам увесь яго твар ажно перакрывіла незадаволеная ўхмылка, калі ўспомніў, як некалі Паўло хаваў у кішэню прадажную газету, а Міхась тады нават не западозрыў, навошта яна яму, і падумаў зусім пра іншае.—Таксама адна i тая ж газета, а выкарыстаць яе можна было па-рознаму».

З таго дня, калі камендант загадаў паклікаць з лагера Паўла і выправадзіў яго на працу разам з усімі палоннымі, той фактычна стаў звычайным наглядчыкам. Цяпер яму не патрэбна была нямецкая мова. Замесг падручніка ён вымушаны быў, як парадзіў дарожны майстра, узяць у рукі кій. Толькі з майстрам Паўло зрэдку і перакідваўся нямецкімі словамі, каб на практыцы не забываць вывучанага. Адчувалася, што вартавы з жалезным крыжам ігнаруе Паўла, бо ніколі не падыходзіць і не размаўляе з ім.

Паўло расходжваў сярод палонных надзьмуты і пакрыкваў на тых, што адлыньвалі ад працы. Багдана Платонавіча і Міхася стараўся зусім не заўважаць, абыходзячы іх далей. Мусіць, саромеўся былых суседзяў, таму і пазбягаў трапляць ім на вочы. А тыя, у сваю чаргу, таксама не звярталі на яго ўвагі. Яшчэ пасля той вар’яцкай прапановы, якую ён зрабіў тады Міхасю, каб штосьці напісаць сумесна ў фашысцкую газету, Паўло стаў для хлопца чужы. Цяпер, пасля таго, як ён узяў кій і стаў наглядчыкам, у Міхася Паўло выклікаў агіду. Міхасю было прыкра ўспамінаць, што ён быў знаёмы з гэтым чалавекам і нават еў з ім з аднаго кацялка. У Багдана Платонавіча даўно перабалела сэрца за паводзіны земляка, і ён таксама нічога не казаў і не ўспамінаў пра былога суседа. Як быццам таго ніколі не было побач і Багдан Платонавіч не ведае пра ягонае існаванне.

Таму на гэты раз для Міхася i Багдана Платонавіча было зусім незразумелым тое, што адбылося з Паўлом.

Раніцою, перад тым як вартавыя павінны выганяць палонных на працу, да лагера пад’ехаў крыты брызентам грузавік, з кабіны якога вылез афіцэр, а з кузава—два аўтаматчыкі. Палонныя разумелі, што салдаты возьмуць з лагера нявольнікаў на нейкія работы. Усе затаілі дыханне ў чаканні, каму выпадзе трохі шчаслівейшы лёс. Кожны спадзяваўся на тое, што там чым-небудзь пажывіцца, а самае галоўнае — можна ўцячы.

Міхась заўважыў, што афіцэр i салдаты апрануты не ў звычайную агульнавайсковую форму. «Мабыць, нейкі іншы род войск, — думаў ён, разглядаючы аўтаматчыкаў, што чакалі распараджэння афіцэра, які размаўляў з камендантам.

— Паўль, ком хэр! — раптам паклікаў Брэе.

Паўло паслухмяна падбег і выцягнуўся на ўвесь рост.