Янка Брыль - Сёння і памяць

Адна старая польская пісьменніца, з якою я перад вайной перапісваўся, якая прысылала мне ў вёску і ў войска добрыя кнігі, перакладчыца Бертрана Рассела і сама пацыфістка, змагарка за мір, калі я ў сямідзесятым годзе наведаў яе ў Варшаве, у гутарцы прагаварылася: «Кіеў? Ён жа наш, вядома, польскі». А на маё здзіўленне, спахапіўшыся, з усмешкай самаасуджэння дадала: «Што ж, кожны народ, нават самы найменшы, мае поўнае права авалодаць усім светам...»

Другі паляк, маладзейшы, яшчэ больш сучасны, даволі старанна перакладае «з усходнеславянскіх літаратур», не менш карпатліва займаючыся вышукваннем ва ўсім польскіх першакрыніц; польскага паходжання, дзе хоць крышку, хоць крышачку можна не толькі, скажам, у Купалы («з каталіцкай, значыцца, з польскай сям'і»), але і ў Коласа (няхай сабе з праваслаўных, але ж Міцкевіч, значыцца, са шляхты, з палякаў). Нядаўна ён зноў парадаваў нас сваёй вучонай глыбіннасцю: да перакладзенага ім верша даў грувасткую заўвагу пра паходжанпе назвы «Туганавічы», ад слова «туга». Спаслаўся на слоўнік, складзены ў канцы мінулага стагоддзя (калі, кім, дзе — усё дакладненька), які, вы бачыце, «падае, што туга — крэсовае акрэсленне тэнскноты». Слова, значыцца, не беларускае, не ўкраінскае, чаго ён, кніжнік і перакладчык з даволі вялікім стажам, узброены сучаснымі дапаможнікамі, не можа не ведаць, а слова на збуцвела-архіўны лад «крэсовае»... У зусім неглыбокім падтэксце — старая, пратухлая песня пра «польскосць тэй земі» — Беларусі і Украіны...

Тое агіднае, антылюдскае, што ідзе следам за вызваленнем таго ці іншага народа: яго прэтэнзіі да іншых, яго жаданне дзяўбаць іх зверху. Словы Дастаеўскага: «Нізкая душа, вырваўшыся з-пад прыгнёту, прыгнятае сама» — трэба аднесці да нізкасці ў кожным нацыяналізме. І ў Маркса яно: «Не можа быць свабодным народ, які прыгнятае іншыя народы».

Як адбываецца пераход ад прыгнечанага да прыгнятальніка — гэта я назіраў на прыкладзе даваеннай Польшчы, адчуваў той прыгнёт у нейкай меры і на сабе. «Сізіфава праца» Жаромскага стаяла ў школьнай кніжнай шафе, а такую ж нялюдскую асіміляцыю слабейшага мы бачылі штодня і ў школе і за сценамі яе.

Але ж гэта было ўжо даволі даўно!..

1983

Ідылія ў вагоне электрычкі.

Маладая пара вяртаецца з вёскі (мы разам адтуль дабіраліся да вакзала). Спачатку гулялі ў «дурня», на яе прыполе. А потым яна ўзяла купленую ў вакзальным буфеце гарадскую булачку, спачатку жавала яе так, пасля ён растуліў вялікую сумку, зняў покрыўку з трохлітровага слоіка з малаком, і шчаслівая маладзічка, як малая, адхлёбвала гулліва, з мілай, так зразумелай ім абаім, пястотай, хатняе, з маміна-цешчынай даёнкі малако і шчасліва ўсміхалася.

І гарадская ўжо, і яшчэ вясковая,— толькі як госця, на грунтоўным бацькоўскім падмацунку.

*

«Што гэтая ваша паэзія — адна пустата. Вось матэматыка — гэта навука, гэта апора, гэта жыццё!»

Прыблізна так, часта і аднастайна марочыў мне галаву зямляк, малодшы брат майго друга, пасляваенны студэнт матфака.

Неяк ён плаваў з двума сябрамі і дзяўчынай, якая яму «падабалася», па возеры, у адной лодцы, і дзяўчына ўтапілася. Развесяліліся надта, перавярнуліся і трэба ж — адна яна не даплыла да берага.

Калі яе неслі хаваць, ён не пасмеў быць там, дзе ўсе. Пачуўшы з акна інтэрната апошнюю музыку, ён кінуўся з чацвёртага паверха ўніз галавой.

Ох, матэматыка...

*

Руплівы сын руплівага бацькі. І жоначка руплівая. Паставілі добрую хату, што і знадворку, і ў сярэдзіне «як гарадская». А жыць у гэтай выгодзе няма каму. Сын штосьці сярэдняе закончыў, кудысьці паехаў, яшчэ халасты. Дачка таксама штосьці не большае закончыла, паехала, там выйшла замуж, нарадзіць збіраецца. Жывуць на прыватнай кватэры, стоячы ў доўгай чарзе «на кааператыў». А ў бацькоў — за вялікімі, светлымі вокнамі — такое добрае жыта, такі раскошны сад!..

— Што ж гэта будзе далей з нашым сельскім хадзяйствам? — уздыхае чалавек.— Да чаго гэта дойдзе, да якога развалу? Усю маладзёж павывучвалі, каб хваліцца, відаць, што ў нас усе вучоныя, а хлеб рабіць адвучылі...

*

У мясцовым аўтобусе поўна і. перапоўнена. Лета, жніво, а людзі валочацца. Гэта — сказаўшы па-сялянску, па-даўнейшаму, бо сёння пішуць і кажуць інакш: міграцыя, урбанізацыя, энтээр... Моладзь, сталыя людзі, дзеці, старыя, зусім старэнькія. Хто бяззубы, хто з устаўнымі. Дзед, якому аж страшна зазірнуць у твар пад старою кепкай, і бабуля, як смерць, з высокай, крываватай кульбай.