Віктар Казько - Неруш

1.

Балота кранулася ў дарогу, як толькі асушылі Чортаву прорву. Ало калі яно зрабіла першы крок, ніхто не прыкмеціў. I як было прыкмеціць: першы год сваіх блуканняў яно нічым — ні багнай, ні тванню, ні вадой, ні трыснягом — так і не выкрыла сябе. Падкралася да дамбы, да той новай дарогі, што была цяпер пракладзена да Балоні і далей, па Воўціна, падкралася і замерла каля дамбы, ля насыпу, радуючы вока жоўтымі ірысамі, што зацвілі не ў пору, праўда, ужо недзе па восені. Потым ірысы адцвілі, прыйшла зіма. I зімой, нябачнае над снегам, балота прашылася праз насып. I цяпер ірысы зацвілі вясною, як і павінна тое быць, але па другі ўжо бок насыпу. I толькі зацвілі, а адцвісці ім не дадзена было. Што за работа ішла там, пад зямлёю, што за буча кіпела там, таксама невядома. Нічога на паверхню, на святло з глыбі сваёй зямля не паказвала. Здавалася, і няма нічога там, углыбі, патаемнага, усё навідавоку. I навідавоку ўсё было, як і дагэтуль, зелянеў Махахееў дубняк, яго хоць і моцна пашчыпала, але ён усё ж ацалеў, пакорліва, зрэзаная канавамі і прамавугольнікамі, ляжала ўтаймаваная Чортава прорва, ярыліся ў гэтых прамавугольніках і квадратах пшаніца і жыта, выганяючы на радасць людзям буйны і важкі колас. Усё было па радасць, усё было дарэчы чалавеку, Мацвею Роўду. Усё вакол было не толькі пераўтворана, але і ўпрыгожана хлебам, тая самая клятая і гібельная зямля, якой і пазвы іншай не знайшлі, як толькі Чортава прорва.

Але разам з гэтым прыемным і зразумелым адбывалася на гэтай зямлі і нешта непаразумелае. Недарэмна кажуць: агонь цар, ды царыца вада. Пасля дажджоў, што прайшлі ў маі і зноў жа радавалі, балотца, што ўтварылася нечакана па другі бок насыпу, раптам знікла, вільнула ўбок, так што ў ірысаў і насенне не выспела, а балотца, калі ўжо выявіла сябе, пакрочыла ўжо больш бойка, пакідаючы за сабою цяпер ужо і сляды. Сляды гэтыя хаця і не пагражалі вялікімі стратамі ўраджаю, былі бачныя на полі, там-сям бачныя былі і правалы, і зрушэнні, і белыя праплёхі сярод тлустых тарфянікаў, нібы скрозь гэтую збажыну пратачыўся і лена сцёгся да дубнякоў невялікі паўпадземны ручай. Сабраліся разам падземныя воды па расінцы, па дажджынцы і дамовіліся паглядзець, памацаць, ці моцнае гэтае створанае чалавекам поле, прайшліся па ім, дзе бачна — паверсе, і там засталіся прамыіны, а дзе нябачна, сваімі прыхаванымі ў зямлі хадамі, жыламі-праточынамі,— там цяпер чарнелі прасадзіны. Але на бачны і нябачны ход вады нікому з людзей паглядзець не давялося, ці то адбылося ўсё гэта ноччу, калі яны спалі, альбо так ужо непрыкметна, што людзі. ўбачылі толькі вынікі той працы: сапраўднае ўжо балота, гразкае і з тванню, з трыснягом. Яно спынілася і замацавалася, здаецца, у самым нязручным для сябе месцы, куды не кожную вясну і паводка дасягала, дзе здаўна было цвёрда, куды вясною ў паводку ўцякалі з урокаў школьнікі, гулялі там у ножык, і тыя, хто прайграваў, елі, зубамі грызлі тую дубняковую цвердзь, таму што ім за пройгрыш свой трэба было выцягваць з зямлі калок. Шчасце было пераменлівым, і зямелькі той дубняковай хапіла на ўсіх. Цяпер жа яе больш не было, там, дзе колісь быў тачок і забівалі ў зямлю колікі, цьмяна паблісквала зялёным пупком трыснягу балота. Перабраўшыся цераз насып, балота пакружыла па палях і прыбілася да дубняку. I дубняк на вачах пачаў чэзнуць, марнець, у лістоце яго, сярод каранёў, што гнілі і адміралі, раптам з'явілася вялікае мноства камароў, мошак і іншай погані. I камары ўсе былі вялізнымі, што бамбавозы, але і спрытнымі, лёталі бязгучна і не кусалі, а джгалі. I не кожны цяпер наважваўся зазірнуць у дуброву. Хаця, прынамсі, нечага цяпер і рабіць было там людзям, грыбы ў дубняку звяліся, суніца вырадзілася ў нейкую даволі брыдкую і агідную траўку, на якой пі ягады, ні ліста, адзіная толькі голая і чорная сцяблінка, у такія ж голыя і непрыемныя воку сцяблінкі вырадзіліся ўсе цяпер і ягады, і травы ў дубняку. Адно толькі калючае і ўчэпістае сцябло засталося і ад ажыннікаў, якімі некалі быў славуты дубняк. А цяпер жа гэтых ажыннікаў баяліся і пагарджалі імі дарослыя і дзеці. Была непрыемная і жахлівая іх нейкая амаль што жывая ўчэпістасць, як яны, непазнаныя, з нейкім запалам хапаліся за цела і вопратку, бы страшыдлы марскія ці тагасветныя, як засохлыя васьміногі ці спруты, і людзі грэбліва і з цяжкасцю вызваляліся ад іх. Птушкі таксама грэбавалі дубняком, яны пакінулі яго, пайшлі з яго моўчкі, без песняў і крыку. Але гэтага сыходу птушак людзі ўжо не прыкмецілі. Ім было не да балотца і. дубняку, у іх быў свой клопат.