Леанід Дайнека - Людзі і маланкі

«Дзе я мог бачыць яго?»— напружваў памяць Кузьма.

Сівагаловы, як добры знаёмы, падышоў да Юшкова, паздароўкаўся з ім за руку:

— Добры дзень, Іван Еўдакімавіч. — Потым павярнуўся да Кузьмы, і вакол стомленых запалых вачэй пырснулі ва ўсе бакі вясёлыя тоненькія зморшчыш. — Не пазнаеш мяне?

«Рылюк! — успомніў Кузьма. — Той, што прыходзіў да нас у роту, прыносіў газеты, гаварыў пра Леніна...»

Кузьма падаў сівагаловаму руку:

— Я вас помню. І вашы газеты.

Рылюк засмяяўся, сказаў:

— Сядайце, хлопцы. У нагах праўды няма.

Потым, калі селі, глянуў на Кузьму сінімі, нібы веснавы лёд, вачамі:

— Як прывыкаеш да турмы?

— Хіба да яе прывыкнеш? — Кузьма аж пачухаў патыліцу. — Сядзіш, як сабака на ланцугу. Здаецца б, завыў...

Ён гаварыў гэта, а сам думаў: «Значыць, Юшкоў ужо не адзін раз сюды прыходзіў. А мне ні слоўца не сказаў. Сябра, называецца». Зрабілася крыўдна, як бывала яшчэ ў дзяцінстве, калі збіраешся некуды ісці з мужчынамі, думаеш, што ты дужы і дарослы, а табе ў апошні момант кажуць: «Будзь дома. Ты яшчэ малы».

— Хутка і вы спатрэбіцеся, хлопцы, — гаварыў між тым Рылюк, закурваючы кароценькую папяроску і кашляючы, — гуртуйце людзей, збірайце сілу. А я вам сёння ведаеце, што пачытаць прынёс? Пісьмо Леніна «Бальшавікі павінны ўзяць уладу».

— Во гэта дзела, — узрадаваўся Юшкоў. — Давай яго сюды, Андрэевіч. Нашаму турэмнаму народу гэта лепшы падарунак будзе.

Яшчэ трохі пасядзелі, пагаварылі і ўзяліся за шапкі. Рылюк таксама ўзняўся.

— Павінен сустрэцца з рабочымі-дружыннікамі Чыгуначнага раёна, — растлумачыў ён.

Выйшлі на вуліцу, і ў твары ўдарыла халодным дажджом і ветрам. Горад быў у сінявата-шэрай імгле. Толькі вогнішчы ярка гарэлі на Каломенскай плошчы, быццам вогненныя птушкі спусціліся з нябёсаў на зямлю, каб перачакаць непагадзь. Рылюк узняў каўнер паліто, паціснуў на развітанне Юшкову і Кузьму рукі, усміхнуўся ім і моўчкі пайшоў, прыгнуўшы галаву, знік у тумане.

І вось пачаўся гэты дзень. Яны не ведалі, што ён будзе незвычайны. Ён пачаўся, як і ўсе дні: шэрае хмарнае неба, дробны надакучлівы дождж, як праз сіта. Дзень абяцаў застацца звычайным днём, яшчэ адным пажоўклым лісцікам, што неўпрыкметку ападзе з дрэва вечнасці. Але недзе пасля абеду рэзка і пераможна зазвінела жалеза — гэта білі ў турэмныя краты, у турэмныя дзверы. Білі кулакамі, нагамі, табурэткамі. Потым пачуўся нейкі гул, ён нарастаў, мацнеў, затапляў усе камеры.

— Рэвалюцыя! У Петраградзе рэвалюцыя! Ура, таварышы! — паляцеў па калідоры малады звонкі голас. Ён, як нож, успароў змярцвелы паўзмрок брудных камер, каменных нораў-карцэраў. Ужо нехта, спяшаючыся, не трапляючы ў замочную дзірку, адчыняў цяжкія жалезныя дзверы. Выбеглі ў калідор. Адусюль чулася тупаценне ног, быццам малацілі сотні цапоў.

— Хто ж у нас цяпер за начальства будзе? — адчуваючы, што кружыцца галава, з радасным хрыпам у голасе спытаўся ў Юшкова Кузьма.

— Бальшавіцкая партыя і прапаршчык Рамнёў. — Юшкоў быў бледны, часта дыхаў. У левай руцэ ён трымаў звязку ключоў, правай запіхваў у камеру наглядчыка.

— Ідзі, ідзі, Сцяпанавіч. Адпачнеш на нарах, аб жыцці падумаеш.

Наглядчык пакорна ўвайшоў у камеру. Рукі ў яго калаціліся.

Строіліся на турэмным двары. Кожны дзесятак стаяў на чале са сваім старшыной. Усе былі вясёлыя, узбуджаныя, шмат гаварылі, махалі рукамі. Толькі Кабскі не стаў у строй, трымаўся збоку.

— Ідзі сюды, Валодзя! — крыкнуў яму Беланогаў. — Пойдзем у бальшавіцкае войска запісвацца.

— Які з мяне салдат? — сумна адказаў Кабскі. — Я злодзей. Мне і пры бальшавіках захочацца ўкрасці.

Кузьму стала шкода Кабскага. Усе чакалі гэтай часіны, усе былі радыя, а гэты стаіць, як авечка, што адбілася ад чарады.

— Праўда, ідзі да нас, Валодзя, — сказаў Кузьма.

— Не пайду, — рашуча закруціў галавою Кабскі. — Не пайду... У мяне свае прынцыпы... — На свежым паветры ён пачаў ажываць, ружавець, паверыў, нарэшце, што знаходзіцца на свабодзе, і да яго зноў вярнулася красамоўства... — Злодзею няма месца ў райскіх кушчах. А вы ж будзеце будаваць рай. Ды хіба я злодзей? Зладзеі ходзяць у смокінгах, ездзяць на аўтамабілях. Усе мы, філосафы, пііты, прастытуты і прастытуткі, харчуемся лішкамі, што застаюцца пасля драпежнікаў.

Ён яшчэ нешта гаварыў, весялеў, стукаў сябе ў грудзі, але Кузьма ўжо не слухаў яго — калона рушыла на вуліцу, ногі амаль дзвюх тысяч чалавек дружна ўдарылі ў цвёрдую зямлю, аж пошчак пайшоў наўкола.

Каля турмы выдавалі зброю. Чарга па вінтоўкі была, як па хлеб. З грузавікоў згружалі кулямёты, на якіх тлуста блішчала змазка. Побач з Кузьмой худы рыжабароды салдат узяў вінтоўку, круціў яе ў руках, разглядаў: