Леанід Дайнека - Людзі і маланкі

Польскія легіянеры, не зважаючы на смяротны свінец, які касіў іх, на штыкавыя атакі чырвонагвардзейскіх атрадаў, уздоўж Лібава-Роменскай чыгункі набліжаліся да станцыі Ясень.

— Там наша выратаванне, — казалі афіцэры салдатам, — возьмем Ясень і Асіповічы — і дарога на захад нам будзе адкрыта. А там мы нап'ёмся вады з Буга і Віслы, памолімся ў нашых касцёлах, пацалуем сваю родную польскую зямлю...

І зноў белы арол развінаў свае даволі ўжо слабыя, наскубаныя крылы над полем бою. І зноў легіянеры ішлі ў атаку.

«Што звязала мяне з гэтымі людзьмі? — думаў Антон, сціскаючы ў руках вінтоўку, паднімаючыся разам з усімі насустрач агню. — Мая вёска і мая хата засталіся за маімі плячамі. Куды ж я іду?»

Але спыніцца ці павярнуць назад было немагчыма, Трэска не можа паплыць супраць цячэння. Ён быў спіцай у коле, а кола круцілася зусім у іншы бок, чым хацелася Антону.

— Дойдзем да Мінска, — гаварыў у кароткія хвіліны зацішша Гайкевіч, — а там ужо будуць нашы. Камісараў і са свечкай у руках не знойдзеш. Генерал Доўбар-Мусніцкі — чалавек слова, і аддасць Мінск адзінаму законнаму гаспадару — нашай Радзе. Сёння мы павінны стаць на бок палякаў, калі хочам мець сілу і незалежнасць...

Іх даўно ўжо не лічылі праваднікамі альбо перакладчыкамі. Яны былі для ўсіх «сваімі людзьмі з прэсаў», і неўзабаве, пасля цяжкіх баёў, ім выдалі вінтоўкі і загадалі стаць у строй. З абозам яны дайшлі да Бабруйскай крэпасці, а адтуль павярнулі назад ужо як валанцёры пяхотнага палка. У іх быў новы камандзір — паручнік Скальскі. Гэты Скальскі, высокі хударлявы бландзін, насіў акуляры, гаварыў ціхім глухаватым голасам. Нельга сказаць, каб ён вылучаў іх як-небудзь са сваіх салдат, — ці прыдзіраўся, ці, наадварот, хваліў. Не. Ён глядзеў на іх, як і на ўсіх, але часам у ягоных маленькіх шэрых вачах Антон заўважаў нейкае здзіўленне, нават нейкі недавер. Так глядзяць на незнаёмых жывёлін, якіх бачаць упершыню.

Гайкевіч адразу неўзлюбіў Скальскага. Загады яго, вядома, выконваў, але за вочы мог і плюнуць, успомніўшы паручніка, і назваць варшаўскім пеўнем. Скальскі часам падыходзіў да іх, Гайкевіча, Антона і Страха, пытаўся:

— Як жывуць мае беларусы?

— Добра, — адказваў хто-небудзь з іх, бо што можна было сказаць інакшае? Добра было ўжо тое, што пакуль што яшчэ не забілі і не пакалечылі, два разы на дзень даюць гарачую страву.

Аднойчы Скальскі сказаў:

— Вы паглядзіце, як б'юцца нашы салдаты. Быццам ільвы. Сёння параніла Кузілоўскага, а ён гаворыць: не пайду ў шпіталь. У шпіталі я памру, А я хачу памерці толькі ў Польшчы. Прыгожыя словы: хачу памерці толькі ў Польшчы. Наша сіла — ведаеце ў чым? У павышаным нацыянальным самаўсведамленні кожнага паляка.

Антон са Страхам выслухалі паручніка, згодна паківалі галовамі. А Гайкевіч раптам пачырванеў, з выклікам глянуў на Скальскага:

— Можна сказаць, не крывячы душой, пан паручнік?

— Можна, — куточкамі вуснаў усміхнуўся Скальскі.

— Чаму вы пазбаўляеце гэтага самага нацыянальнага самаўсведамлення беларусаў?

Паручнік нахмурыўся, пакратаў рукой няголеную шчаку. Відаць было, што пытанне яму не падабаецца. Але трэба было адказваць.

— Я таксама не буду крывіць душой, — павольна, як бы смакуючы словы, сказаў ён. — Беларусаў, на жаль, няма, панове. Так, няма. У залежнасці ад надвор'я ў Еўропе вы робіцеся то палякамі, то рускімі.

Гайкевіч уздрыгнуў, прыкусіў губу:

— Няма, кажаце? Вядома, можа не быць... Стагоддзі паміж молатам і кавадлам! Але вось ён — беларус. Я! Перад вамі.

Скальскі спакойна выслухаў яго, усміхнуўся:

— Сёння вы ясце польскі хлеб. І на вас польскія штаны.

Гайкевіч сеў, быццам апёкся. На ім і сапраўды былі штаны з лампасамі, бо свае спаліў, заснуўшы каля кастра. Скальскі колькі хвілін пераможна глядзеў на яго, потым аддаў чэсць, далікатна, па-шляхецку, ускінуўшы два пальцы да казырка, і пайшоў.

«Трэба ўцякаць адсюль, — ужо не раз думаў Антон. — Але як? Зловяць — заб'юць. Хоць бы паранілі мяне, хоць бы я захварэў», — марыў ён.

Але кулі пакуль што абміналі яго. Аднойчы ён улучыў момант, калі засталіся адзін на адзін, сказаў Страху:

— Слухай, давай плюнем на ўсю гэту заваруху і ўцячэм. Мая вёска недалёка. Да мяне пойдзем...

— Навошта? — здзівіўся Страх.

Ён якраз еў хлеб з салам. Нажа не было, і ён грыз сала з вялікай ружовай лусты.

— А навошта нам гэта вайна?

— Мне тут падабаецца, — з'еўшы сала, пачаў аблізваць пальцы Страх. — Ты як хочаш, а я застануся. Куды я пайду? Бальшавікам дровы пілаваць? Я лепш сябе адчуваю з вінтоўкай, чым з пілой.