Сакрат Яновіч - Доўгая сьмерць Крынак

Усё каб выгадней, смачней, бесьпячней. Ну й што сказалі-б на тое, калі— б змаглі сказаць, тыя гатункі жывога ў сьвеце, якія род наш выгубіў альбо выгубіць? А калі й самую Зямлю мы зьніштожым, распылім па Космасе, ізноў ня будзе аніякіх пытаньняў. Насунецца тады цішыня, якой нікому не ўявіць сабе. І якую параўноўваць зь веквечнай гэтак-жа несур'ёзна, як пясчынку з Сусьветам (пра які мы ўсяго здагадваемся, што ён без пачатку й без канца).

Ані такіх, ані хаця-б падобных думак не было ў майго нябожчыка бацькі, калі ён вярнуўся з астатняе, на наша паняцьце, прымітыўнае вайны. Ён паставіў сапраўдны дом з паддашкам, на купленым пляцы ў зарасьлях пажарышчаў. Быў хвацкім шаўцом, і яму спорна ўдалося тое ў тадышнюю адбудову. Прынёс з акуратнай чужыны норавы й мары, якія ў нас лічыліся панскімі. Найпершай непрыстойнасьцю зь яго боку было штодзённае галеньне твару... А яго турботы з майстрамі, можна сказаць, паўвеку назад аказаліся ня вельмі каб сьмешнымі і ў наша пакаленьне, ужо перасеўшае зь ляскатлівых фурманак на ўсёмогучыя трактары, з гнаявак у аўтамашыны, цапы й маслабойкі перадаючы ў музэі, быццам для публічнай перасьцярогі якое ад рэцыдыву былога.

Бацька заўпарціўся заказаць вэнэцыянскія вокны (надта-ж наглядзеўся ён на іх у Саксоніі). І аплянаваў ён калідор з філянговымі дзьвярыма ў пакоі і ў кухню ды ўсходы з парэнчаю, на той паддашак, на якім меў намер дажываць з нашай маці (пакінуўшы нам, двум сынам, па палове размашыстага дому). Столяра такога, які — напасьледак — не адкінуўся ад яго, напытаў бацька недзе аж пад Беластокам (у Ліпавым Мосьце?), але й гэты яшчэ раз перарабляў усенька, ня могучы пагадзіцца з тым, што ўсё павінна быць шырокае й вялікае. Цесьляры-ж, ставячы сьцены, хітравалі накшталт італьянскага страйку, паціху пабойваючыся, што будуюць яны высознае глупства. З адным печніком не зазнаў ён дураты — чалавек гэты ваяваў, быў у Англіі.

...У маладую вясну, за ўсыпанымі квеценьню вішнякамі ў платох скрыгоча й ламарэньдзіць будаўнічы сэзон. Выныраюць кроквы з латкамі, па якіх павукамі ходзяць мужчыны (рыхтуюць шыфэр). Унізе — уедлівы енкат пілы, цясаньне, ад якога адчуваецца слушную здаволенасьць, і ў нечым пужлівая зьвяга гэбля. Бубніць хуткая гутарка, перапыненая звонкім ад вышыні покрыкам з даху... Вырасьцеш, ажэнісься, дык і пабудуесься. Адвечнае гэта ў нас: віць аднова гняздо. Нязьменная прычына нашай незайздроснай іншым заможнасьці (дзед ставіў хату сабе, і бацька, а цяпер — сын, праўда, мураваны дом, а пасьля — унук?). Няма калі нам жыць ды багацець. Жытло ня можа быць лепшае за лёс, таму шчасьцю нашаму ў людзях, да якіх мы натужваемся параўнацца, усё тая-ж грош-цана. Але мы гэтага ня бачым, ідучы з тварам, адвернутым за сябе, з вачыма, вываленымі ад ганьбы няслаўнай памяці найбедных зь бедных. І таму гэта ня верым у тое, што, аднак, нішто ў жыцьці не вяртаецца, гэтак-жа добрае, як і нядобрае, цячэ ў акіян нябыту. Наша няўпэўненасьць такая пераўтварылася ў васаблівую рэлігію нашую, у якой ёсьць-жа галоўны плебэйскі атрыбут яе, менавіта страх. Фактычна ўсё бачым вачыма страху, усё, да апошняе дробязі, да самай мізэрнай глуповінкі. Дакладна ўсё!

Ці ўдасца каму калі апісаць беларускі страх?

...Ядловец каля сьнежнай шашы, бы архаічная людзіна, што прыбілася зь вечаровага запольля. Бліскаціць электрычнымі агнямі блізкае мястэчка. Мардабойная правінцыя, некалі без паняцьця, як жыць. Ужо як быццам не такая... Можна прызнаць рацыю, калі кажуць: ёсьць у яе ўсё, што трэба, каб было; нават хлебам пачалі ў ёй раскідацца (ссохлы мочаць курам). Не паверыць гэтаму той, хто ня ўмее зьвярнуць увагу на асаблівасьць пасажыраў аўтобусаў у Беласток на беларускіх маршрутах. Пыхлівасьць маладзіцаў, ад якой чамусьці ўяўляецца камічным іхняе каханьне, пакуты іх і сьлёзы. Фанабэрыстасьць маладажонаў прывейвае забытыя пахі шляхецкіх засьценкаў (зь якіх колькі-ж было рогату ў простанародзьдзі і ў літаратуры).

Жылі-былі дзеля збожжа й мяса — цывілізацыя поля й хлява, сутыкнуўшыся з фабрычнаю, пакрывілася ў характарах, заядласьць да працы перайначыўшы ў трывіяльнае хітрэцтва.

...Ёсьць імгненьні ў жыцьці, якіх аніяк не забыць. Ад якіх крыўдліва горбісься. Радасьць падае ў бяспамяць.

Лёс зьмяняецца хутчэй, чымсьці думкі. Адсюль гэта тыя недаросласьць у дарослых і — даросласьць у дарастаючых. У курных хатах з тэлевізарам у покуце, у тых, што на вуліцы іранічна званай у нас Новаю ў мястэчку, — устаялася непатрэбнасьць. Канае ў іх мінулае, сарамліва зацішыўшыся. — А куды ты пойдзеш, а ці хто прывеціць цябе? Сядзі крыцаю, во, і здаволены будзь, што не чапаюць!