Сакрат Яновіч - Доўгая сьмерць Крынак

На Пятра й Паўла адбываліся музыкі; былі гармоня, скрыпка, бубен. Чакалася таго, каб хоць на каротка адлучыцца ад паспалітасьці, узвысіць сябе слоўцамі й манерамі сярод тых, каму не наканавана завідлівая будучыня ў занебакрайных далячынях. «Мой пан ідзе», — пачуў я пра сябе ад маці ў замгнёную рань, сам ледзь на нагах ад танцаў. Яна таўкла ў цэбры бульбу кормніку й з прыхільнасьцю зірнула на мой франтаваты стан (мне было ўжо блізка да праўдаў жаночае долі, менавіта да чарнабрывай загледжанасьці ў павярхоўную гожасьць).

...Здарылася са мною й такое, у даросласьць, калі, упіўшыся, пакінуў я без дай прычыны кампанію ды пасунуўся ў глыб ночы. Цьвілі ліпы, пахацелі паненскія агародчыкі, устаялася была паркая ціш. Я, даўно ня быўшы ў сваім мястэчку, маячыў у ягоных вулачках. Уразіла мяне бязьлюдзьдзе ў ім, усё роўна што ў паморак або ў — не забытую — апошневаенную акупацыю. Гэта-ж тады, у тую перадпоўнач, я зразумеў, што йдуць часы, у якія чалавек ня будзе рады чалавеку. І ўсё думаў, адкуль яны такія набліжаюцца й дзе іх пачатак (?)... Зьяўляліся зь дзяцінства тлумныя пагулянкі, кавалераватыя хлапчыскі, дурэючыя ў вечаровых залётах ля вяргіневых платоў, попіскі дзяўчынят з брыняючымі грудзьмі, выглядкі з расчыненых вокан цікаўлівых цётак і мацярок, увесь той вэрхал задаволенасьці. А кожны выяўлены твар наводзіў думку пра зьменлівы лёс. У сьвітаньне прычапіўся да мяне, бы сабачук, якісьці п'яны, па яго балбатні — прывалочаны сюды: яму трэба было грошай пазычыць у каго.

...Ніхто ня ведае, ці калі было добра ў вёсцы. Мяркуючы па тым, як ад самое старажытнасьці людзі імкнуцца ў гарады, трэба лічыць, што гэта й ёсьць адказ.

Я ўсьведамляю сабе, што чароўныя вершы пісаць пра сенаваньне можа той, хто не цягае касы, ня ходзіць за плугам. Паэзія заглядвала пад страху здавён-даўна разам з валакітамі з доўгімі торбамі, потым навейваў яе ветрык ад цыганскіх вогнішчаў ля рэчак, а яшчэ пасьля папахвала ёю ад асьвечаных паняў і панятаў, і, урэшце, улятала яна бясшумным анёлам за белатварым кніхнікам манастырскім або, усё часьцей, з боку гораду. Ад валакітаў браліся вясковыя мудрацы без свайго хлеба; ад цыганоў песьні павяліся пра каханьне няшчаснае, вычварнае ўсё-такі ў несьціханы тады холад, голад і паморак; паняты напусьцілі ў хату бабам моды квяты тыя сеяць замест радка буракоў ці морквы; кніжнікі ў касьцюмах плялі дзецярні ў школках пра хараство поля, а на ім гэта цівун надаваў бізуноў ратаю, і пра лугоў хараство вярэдзілі, ад касьбы-ж на якіх горкі пот заліваў вочы, і пра неба гэтак-жа, зь якога, калі не навальніца зь перунамі, дык суша пякла або Бог сварыўся. Хвалілі яны вёску, бы на сьмех які! І нашто ім тое было патрэбнае? Колькі-ж год і вякоў мужык толькі й ведаў чакаць таго, каб перастаць быць мужыком (у казакі падаваўся). І прычакаў, дзякуй Табе, Божа Ўсямоцны!

Нішто не паверне яго назад, каб нават сьвет і сонца мелі прапасьці. Хлеб лёгкі, і кожны цяпер пан, самы апошні цямнотнік, што сям-там туляецца ў паркетных кватэрах унукаў, ходзячы жывым экспанатам паншчыннага жаху.

Той шкадуе мінулае, каму жыць добра стала, даўно добра. Чаму гэта так дзіўна?

...Чалавек, бачыш, — піша сябар, — адрываецца ад каранёў я свайго. Тлумачэньняў таго ёсьцека, аднак цяжка ўказаць на галоўнае сярод іх. У гэтых людзкіх вывараценях ёсьць трагічнасьць самаадрачэньня... Можна дадаць: зьвярыны інстынкт, каб толькі наесьціся. Ну і ў цяпле быць. Усё робім перш дзеля самога йснаваньня. Жыць-жа трэба! А пытаньне пра цану быцьця таго ёсьць, як і сам здагадваесься, пытаньнем, якое паставіў чалавек сам-жа сабе, калі стаў ён менавіта чалавекам ды стварыў — для сябе! — культуру з цывілізацыяй (лішнія, а затым і варожыя прыродзе).

Ці магло быць іначай? Не, не магло.

Цікава, сам пабач, што розум, зьявіўшыся ў чалавека, не зьмяніў яго сутнасьці як жывое зьявы. Тады — дзеля чаго ён у ім, гэты розум? Усяго, каб ведаць, што жыве? Мала як-бы... Каб болей і болей ведаць? Дык — нашто?

Каб працы пазбыцца, да раю дайсьці? Але заўсёды будзе пытаньне: а што далей?..

Бачыш, як граф навамодны люблю я паехаць у родавую хаціну зь дзедавай печаю ды гліняным таком каля яе, з выкаўзанымі лавамі пад ваконцамі, і сесьці тамака за стол, сточаны караедамі, і пачытаць сабе за ім пра касьмічныя ракеты й навуковыя рэвалюцыі, і пра тое, што налічваецца мільёны вучоных, і пра тое яшчэ, што тэхнічна магчыма, нарэшце, зь пяску вырабляць шмат што патрэбнае нам для жыцьця... А мне вось, адэпту ўнівэрсытэту ды адначасова ўласьніку хаткі, ёсьць гэтак— жа старадаўні клопат з дровамі на зіму й з тым, каб уставіць шыбу, і знайсьці майстра (перакрыць дах), і нямаш цыманту, і не дапытацца, дзе— б тут воз гною на агарод хто прадаў, а зусім бяда, адкуль ратая наняць (хоць ты сам па-першабытнаму сукачом ары). Праўда, у покуце, дзе іконы, шуміць і буяніць тэлевізар, які маці глядзіць ды слухае, як той бясьпісьменны дзядзька ў касьцюме, якому заманулася пабыць на дакладзе прафэсара, прывезенага ў клюб. Перад учарнелымі ўваходнымі дзьвярыма (з засаўкай) красуецца мая легкавушка, якую пакалечыў, упаўшы ў непагадзь на яе, падгніты тын...