Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Вось так давай і развядзём, Валодзя, гэты нявінны паўтор, і не будзем цягацца, як гогалеўскія героі: хто першы сказаў «э-э-э»... Ці як да разводу дайшло ў паэта з жонкай-паэткай: «Яна ў мяне рыфмы крадзе»... ( А то яшчэ «быў выпадак»... Рэдагуючы маю кніжку «Крэсіва», сябра мой Рыгор Барадулін дужа настойваў на «ліквідацыі» ў адным з вершаў страфы (хоць ён і друкаваўся ўжо ў «Полымі» — прайшоў «вялюгінскую апрабацыю»):

Чаму раптам такі «вырак»? — не мог ніяк я ўцяміць... Тады і на думку мне не прыходзіла, што і ў Рыгора быў верш (напісаны, ну, можа не дзень у дзень, але адным і тым жа часам) з такой страфой:

І «натрапіў» я на гэтую страфу праз многа лет і зім (тым жа, даўнім, часам яна «міма мяне» неяк «праскочыла») — і ўсміхнуўся: няўжо Рыгор Іванавіч ведаў «пра ўсё», ды не хацеў «крыўдзіць», бо, тым больш, «уличать в воровстве» не было падстаў: дужа ж фактура вершаў, «матэрыял» розны... Сказаў бы тады — разам пасмяяліся б...)

Наогул такіх «рыфмавых пераклічак» можна адшукаць нямала. Вось, у Максіма Багдановіча: «Цёплы вечар, ціхі вецер...» («Вянок», 1913), у рускага паэта Георгія Іванова: «Синий вечер, тихий ветер...» (1930). Наўрад ці чытаў Іваноў беларускамоўнага Багдановіча, каб высноўваць нейкія падазрэнні...

І апошнюю кропку ў гэтым «рыфмаадступленні» даверым мудрасці Гётэ. Разважаючы ў адной з гутарак наконт таго, што, маўляў, «Шэкспір пажывіўся... у Гамера», а «...лорд Байран... расчляніў... «Фауста», запэўніваючы, што вось гэтае ўзята адтуль, а тое адгэтуль...», Гётэ спакойна заўважыў: «...лорд Байран вялікі адно ў сваёй паэтычнай творчасці, а калі пускаецца ў развагі — існае дзіця... Што я напісаў — то маё... а адкуль я гэта ўзяў, з жыцця ці з кнігі, нікога не тычыцца, важна — што я добра ўправіўся з матэрыялам!..» Хай сабе і ёсць чыйсьці водгук, але гэта ўжо — са знакам «Сказаў Гётэ!..» І не такі ён ужо бедны, каб утойваць гэтыя крохі...

Але вернемся, пасля «незапланаваных экскурсаў», да «Прошчы».

Мне хацелася чамусьці, каб Прошча была ракой, і каб можна было напісаць: «Усё проста і мудра, як у плыні...» Так — усё проста і мудра. Як у плыні нязнанай (і спазнанай толькі ім — паэтам) Прошчы. Як і ў здымку, што адкрывае кнігу: стаіць Някляеў з цыгаркаю, глядзіць на мяне і думае: «вось зараз падыдзе Зуёнак і папросіць закурыць...» (як не раз ужо было: падыходзіў і прасіў)... А мне і сапраўды хочацца падысці і, як зазвычай, «па-стралецку» ўважыць, не падмануць гэтае «чаканне»...

Усё проста...

І ўсё — простае, як дзіцячае пытанне, на якое і адказаць немагчыма; ці прынамсі каб адказаць, і простага жыцця мала: «А адкуль неба?», «А што за небам?», «А адкуль я?» — ды ці мала што можа спытаць дзіця... Пытае і паэт. Як дзіця. Толькі розніца ў тым, што ён пытае ў сябе. І адказаць мусіць — сам сабе і ўсяму свету.

Прошча... Хай сабе і не рэчка, хоць можа быць і рэчкай, і возерам (як у Някляева), і крыніцай, і каменем, паводле слоўніка: месца, знак, надзеленыя надзвычайнай, выратоўнай сілай, куды ішлі з малітваю, просьбай, заклінаннем нашыя продкі-язычнікі...

Прошча — карэністае, учэпістае, слова: карнявішча. Яно спакушае на асацыяцыі: «Прошча — палошча...» (вецер асіну), «Прошча — мітынговыя вуліцы, поўныя ярасцю плошчы...» — гэта ў Някляева (заўважым — які размах, амплітуда: ад выклятай богам асіны — да мітынговай плошчы...)... А можна было б, а просіцца: Прошча — капытоў, у пагоні, пошчак (а ў стасунку з плошчай — дык і пошчак дубінак аб шчыты...); Прошча як прашчур, што камень шыбае з прашчы... Прошча — як Пушча, Прошча — святая зямля, як «Нача — «зямля плодная» — слова з балцкім водгуллем на скрыжаваннях шляхоў і гісторыі...

І кампазіцыя кнігі «Прошча» — укрыжаваная: дзве дарогі, спалучаныя ростанню, на чатыры напрамкі свету... І на кожным — свае пісьмёны-вершы і свая скрыжаль-паэма.

Гэта кніга, здаецца, начыста, тастамента, адмовілася ад агульна-дэкларацыйных сентэнцый і заклікаў, яна схіляецца ў маленні, у просьбе перад абярэжнаю сілаю прошчы — захінуць і ўратаваць, што яшчэ засталося жывое ў душы чалавечай.

Крыж, укрыжаванне: сіла духу, энергія, што ідзе ад цэнтра, і вяртаецца — адсюль — да цэнтра. У нашым вымярэнні: