Васіль Зуёнак: Паіміж небам і зямлёй

сугуччы ў такіх выпадках напрошваюцца самі — простыя, сціплыя, шчымлівыя: «прачніся—агляніся, пяюці— кукуюці, ручкі—вочкі, сашчапіла—заціснула...» Усе гэтыя рысачкі моўнага поліфанізму можна было б «падвесці» пад сённяшнія «тэхнічныя» меркі, але тое ім не патрэбна. Яны жывуць непрыкметна, самі па сабе — ім дастаткова гэтага... Яны льюцца, як плач...

Такою ж, толькі ўжо магічнай, насычанасцю напоўнены сугуччы ў словах замовы «ад русалкі»: «Вадзяніца, лесавіца, шальная Дзявіца! Адвяжыся, адкаціся, у мой двор не кажыся... Ступай у раку глыбокую, на асіну высокую. Асіна, трасіся, вадзяніца, уйміся...» Не-не! — тут вычварнымі «акустычнымі» эфектамі (пакручастаю «рыфмай») можна і справу сапсаваць. Тут замаўляць трэба...

і рыфма выступае ва ўсёй сваёй прыгажосці і аздабленні, як тая Лявоніха ў скоках!..

Усё ў свой час, і ўсё да ладу. Сапраўды, паўнагучная і разнастайная рыфма з'явілася тады, калі з'явілася ў ёй патрэба і мастацкая неабходнасць. А майстэрству народнаму ў гэтым сэнсе межаў няма — як няма межаў народнай моватворчасці.

Рыфма, сугучча ў жывой гаворцы, ды гэтак і ў песні, напачатку былі з'явай спарадычнай, не насілі сістэмнага характару. Яны ўзнікалі як элемент моўнай выразнасці ў пэўных канкрэтных абставінах, гучалі з вуснаў канкрэтнага чалавека — індывідуальна, каб потым замацавацца ва ўсеагульным карыстанні, ды і прайсці выверку, «шліфоўку» — у той жа песні, прымаўцы, загадцы, іншым маўленні...

А замацаваўшыся — вунь як расквітнелі!.. Цудоўныя вянкі з кветак-рыфмаў прадэманстраваў у сваёй кнізе «Паэтыка беларускай народнай лірыкі» наш знакаміты паэт і выдатны знаўца фальклору Ніл Гілевіч: «рэдзінька— сярэдзінка, авясец—прынясець, без кубла—не скубла, пляхота—ахвота, у асаку—пасяку, гаспадар—распрадаў, карытца—карыцца, ні пачом—таўкачом, каля сцен—пасцель, па ваду—павяду...» Яшчэ? Можна і яшчэ. І — яшчэ!.. — багацце невымернае!..

Але хочацца прапанаваць адзін вельмі сціплы ўзорчык з такой жа сціплай песенькі, як «лю-лі, лю-лі, лю-лі...», дзе коцік «адмарозіў лапкі, // палез на палаткі...» — нагрэцца... Услухаемся: «лапкі — палаткі», «лапкі — латкі» — якая адштукаваная рыфма! — называюць яе тэарэтыкі «карэннай», а яшчэ — «апорнай». І хіба ўсё? Дык жа не! Пачнём спачатку: «лап... — пал...» — рэхам вяртаецца: быццам адбітак у люстэрку, — зноў рыфма! Толькі ўжо — будзем па-навуковаму іменаваць — паліндромная... Вось такі гукавы карунак!.. І ці здагадвалася маці, калі схілялася над калыскай, што гэта «паліндром» (крый божа ад такой назвы — яшчэ дзіця злякаеш!..), але ж як гэта спяваецца ў калыханцы: «лапкі — палаткі...»: мяккае, лёгкае ступанне ножкамі, цёплае, светлае, як сон...

Ужо ў саміх сугуччах, у рыфмах — столькі паэзіі!.. І не зусім хочацца пагаджацца з паэтам князем Вяземскім (о! — «князем — Вязем...» — чуеце?! — і тут яна...), што «рыфма ў адносінах да розуму з'яўляецца тым, чым з'яўляецца нуль у адносінах да іншых лічбаў, ён дадае ім значэнне, а сам па сабе значэння не мае...» Што да значэння, то, можа, і так: «на ўсю моц» рыфма «працуе» толькі ў кантэксце, але ж музыка, рэха, каларыт гучання — хіба гэта «нуль»?..

А цяпер — кароценькае — бліц-тэсціраванне. Рыфмы: «воблакам—добра так, аздоблена—у калдобінах; урон—урок, прагалы-паспрагалі; скірованы—каровай, вочап— вочы; л якае—рукамі, поштай—апошняй; халуйства—луста, гандаль—прапаганда; кампрамісы-карміся, збойся—забойца; шалі—спакушае, апалошча—плошчы; хадзіла—кадзіла, яснай—ястраб...» Восем паэтаў, восем вершаў (спецыяльна не падбіраліся) — па дзве рыфмы з кожнага. Паэты: Пімен Панчанка, Анатоль Вялюгін, Ніл Гілевіч, Анатоль Вярцінскі, Генадзь Кляўко, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Яўгенія Янішчыц... А дзе чые рыфмы — да адказу дабрацца не так ужо і проста (вось тут, пэўна, і князя Багемскага ўспомніш). Адно бясспрэчна: школа ва ўсіх дастойная — на ўзроўні найлепшых узораў майстэрства, у тым ліку і вуснай народнай творчасці. Што-праўда, не «кожным гукам» — і гэта зусім натуральна — супадае ў творчасці паэтаў «філасофія» рыфмы: адны схільныя ставіцца да яе з азартам, як да казырнай карты, другія — без асаблівай заклапочанасці, але ва ўсіх бачна хватка адмысловая.

Рыфма — як звон.

Адну такую я напаткаў зусім нядаўна — і зусім не ў вершы, а ў публіцыстычнай нататцы. Проста дзіву даешся: якое сугучча! На зайздрасць паэтам. А вобраз які нарадзіўся! — і дзякуючы рыфме: «Незалежнасць — вельмі строгае і важкае слова... і ў той жа час дзейнае, бо яно адмаўляе «лежня» — лодыра...» «Незалежнасць — «лежня» — «рыфма акадэміка»! — так і назавем яе. Аўтар — геолаг, акадэмік Радзім Гарэцкі.