Васіль Зуёнак: Паіміж небам і зямлёй

Учора — заўтра, вечар — раніца, дзень — сёння, і толькі ноч азначае нішто: яна — пустата ў адсутным посудзе, яна — нічыя, як мара пра ніякую жанчыну.

Ноч — начлег вачэй: яна начэплівае на зрэнкі замок і адчыняе заначку знячэўных далячыняў.

Уначы аблашчаныя знічы нахіляюць зорныя гарлачы, абліваючы зямлю нябеснаю ласкай, а ў неабсяжных ночвах нябёсаў плавае човен-месяц, і знічкі ляцяць пырскамі з вясла.

Ноч як набат: і хвіліна ў ёй — біла вечнасці, пакута — шчасце, пачатак — канец, набытак — страта, і калі гэты чароўны сон растае, значыць, сеанс ночы закончыўся і ў начышчаных, наваксаваных да сонечнага бляску ботах — з чорнага ў белае — выходзіць пісаць чыставік дня.

Ну вось — быццам і ўсё... І зноў запытаўся я: аб чым гэта?.. Аб тым жа самым... Чаму? Гэта падказала мне «ч». Чуеце — як па яго камандзе выстройваецца гукарад «з характарам» (толькі ў арыгінале — з усёй сур'ёзнасцю, а ў «перайманні» — з усмешкай): «ноЧ—перайначвае—рэчаіснасць— відавочнае—увідавоЧнівае—уЧора—веЧар— ноЧ—воЧы—не баЧныя—для ваЧэй—даляЧыні—унаЧы— знітоўваючы—зніЧы—знячэўку—знічкі—ноЧвах—Човен—ноЧ—вечнасці—шЧасця—пачатак—скончыўшы— чараўнічы—ноЧ-нашЧым—начыста...» Настойлівае паўтарэнне. І хіба яно — выпадковае?! А гэтае «ноЧ», што сігнальна ўспыхвае праз пэўныя прамежкі, каб не разбегліся?!. І яны трымаюцца — разам, гуртам. Можна нават з гэтых «прыЧэкнутых», калі ўдумацца, аўтаномны верш «выснаваць»...

Цяпер паслухаем, што сведчыць Алесь Разанаў: «...у вершаказах я вынайшаў нейкі свой спосаб рыфмоўкі, такую рыфму, якую я сам называю дамінантнай. Дамінантная рыфма — гэта тое імя, тая назва, якія маюць рэч, прадмет, з'ява. І ўвесь вершаказ падпарадкоўваецца, слухаецца гэтага ключавога слова... вершаказы... дазваляюць слову, каб яно расказала, з кім яно сябруе, як яно адчувае іншыя словы... пачынаюць адгукацца блізкія словы...» Алесь Разанаў — заканадаўца. І таленавіты! Сам вынайшаў — сам жа таленавіта і выкарыстоўвае сваё вынаходства. Горш, калі пачынаюць выяўляцца «механічныя» паслядоўнікі... Не дужа хітры занятак «штукаваць» «філасафізмы»... Стократ цяжэй сцвердзіцца праз свой шлях. «Рыфмаваны верлібр» — гэта яшчэ паўцаны. Было б што (ці каго) апранаць. Быў бы змест, а форма знойдзецца, народзіцца разам з ім... Народная мудрасць падказвае: «Па вопратцы сустракаюць, а...» Вось пра тое, што бывае за гэтым «а...», не варта забывацца...

Дарэчы, вершы такога кшталту, дзе «больш» ад «розуму», чым ад душы, — неяк самі напрошваюцца на «перайманне», на пародыю... А паспрабуйце спарадыраваць «Я встретил вас, и всё былое...» ці «Мой родны кут, як ты мне мілы...» Сапраўднае, трапяткое пачуццё, эмоцыя — пародыі не паддаюцца, ёй яны не падлеглыя...

Зрэшты, як заўважыў Антон Паўлавіч Чэхаў вуснамі аднаго са сваіх герояў (Трэплева з «Чайкі»), «...справа не ў старых і не ў новых формах, а ў тым, што чалавек піша, не думаючы ні пра якія формы, піша таму, што гэта вольна льецца з яго душы...».

Можа, сказана і занадта катэгарычна, але, здаецца, найбліжэй да ісціны...

Бо інакш адкрыецца прамы шлях да электронна-машыннага вершаканструявання. Музыкі намастачыліся ўжо эксплуатаваць тэхніку — чарга за «прарабамі слова»... Рыфмаў — безліч (адных толькі слоўнікаў спецыяльных колькі!), закладвай у электронную памяць — і бывайце, вольныя паэты!.. Рыфмаванай прадукцыяй «заваліць» машына. І, пэўна, самы неаспрэчны поспех здабудзе яна, складаючы паліндромы, дзе тэксты чытаюцца аднолькава як спераду назад, так і ззаду наперад (трымайся, Віктар Жыбуль, беларускі паліндраміст!)...

Той жа самы «ўхіл», што і С. Андраеўскі, прадэманстраваў — ужо ў вершы — Павел Антакольскі («Четвертое измерение», 1964). «Самапачуванне» рыфмы, яе развіццё і рух паэт наўпрост звязвае з узрушэннямі ў грамадстве, у жыцці наогул. І робіць ён гэта арыгінальным чынам. Пакуль гаворка ў вершы ідзе пра час «да атамнай катастрофы», паэт карыстаецца рыфмай пераважна такога кшталту: «миг—самих, глине—богине, сначала—предназначала, доброты—кроты...» — сугучча глыбіннае, карнявое, з паўторам апорных і галосных, і зычных... Ды вось «несчастный человек включил рубильник» — і грымнуў атамны выбух. І як бы адбылося зрушэнне, змяшчэнне свету на іншую фазу, і рыфма ў Паўла Антакольскага пераходзіць на дысананс, кансананс і. інш.: «переходила—предела, пар—пир, пульс—вальс, плащей—прощай...», і самая цікавая вось гэта «пара»: спачатку «лета—Джульетта», а потым «Джульетты—лютый»...

Знікла гармонія, музычныя галосныя ўступілі ў супярэчнасць самі з сабой, адшукаўшы сабе іншую, няхай і чужую, адпаведнасць, жорсткая «неадушаўлёнасць» зычных цягне ў хаос, каб стварыць новую паэтычна-гукавую рэальнасць...